Verimli bir toprak gerçekten canlıdır. Her ne kadar böcek ve
solucanlar toprak içindeki canlı varlıkların gözle görülenleri ise de,
toprak organizmalarının büyük bir kısmım bakteriler, mantarlar ve
diğer mikroorganizmalar oluşturmaktadır. Toprağın organik maddesi,
yalmz parçalanmış bitki ve hayvan dokularından değil,
mikroorganizmaların bizzat kendilerinden de meydana gelmektedir.
Hayvan ve bitki artıkları topraktaki bu mikroorganizmalar tarafından
parçalanmaktadır.
Toprak tipleri
Topraklar, parçacıklarının iriliklerine, farklı irilikteki parçacıkların oramna, organik veya inorganik madde miktarlarına göre sınıflandırılır.
Mineral ve organik olmak üzere iki temel toprak tipi vardır.
Mineral topraklar: Mineral maddelerden meydana gelen ve bünyesinde %10'dan daha az oranda organik madde bulunduran topraklardır. Mineral topraklar, bünyelerinde bulundurdukları taş, çakıl, kum, mil ve kil gibi farklı büyüklükteki parçacıkların oranlarına göre sınıflandırılmaktadırlar. Buna göre mineral topraklar 4 grupta toplanır.
Taşlı ve çakıllı topraklar: İçlerinde %80 oranında taş ve çakıl, %20 oranında ince toprak bulundururlar. Bu toprakların su tutma kapasiteleri düşüktür. Bitkiye destek olur ve drenajı hızlandırırlar. Besin maddelerince de fakir olan bu topraklarda eksikliklerin karşılanması koşulu ile kayısı, armut, asma ve kiraz gibi meyve türleri yetiştirilebilir.
Kayalıklar da çoğu zaman bu topraklar arasında sayılır. Kayalıklar arasındaki boşluklarda çürüntü veya toprak bulunuyorsa, bu tip yerlerde Antep fıstığı, badem, zerdali, alıç, armut, incir ve dut yetiştirüebilmektedir.
Taşlı ve çakıllı topraklarda %50'ye yakın toprak bulunuyorsa, bu topraklar çabuk ısınmaları ve iyi havalanmaları nedeniyle erkenci domates, kabak, hıyar, biber ve patlıcan yetiştiriciliğinde kullanılmaktadır. Bu amaçla kullanılan taşlı topraklara Akdeniz Bölgesinde Antalya taraflarında rastlanmaktadır.
Kumlu topraklar: Kaba yapılı, su tutma kapasitesi düşük, nisbeten verimsiz ve çok asit topraklardır. Bu topraklar % 80-95 oranında kum, %5-20 mil ve kil ve %0.1-1.0 organik madde içerirler. Yüksek oranlardaki kum; hızlı drenaj, havalanma ve organik maddenin çabuk parçalanmasını sağlamaktadır. Kumlu topraklar çabuk ısınır ve kururlar. Bunlar iyi havalanmaları nedeniyle sıcak topraklardır ve erkenciiik açısından değerlendirilebilir. Ancak, birçok kumlu toprakta bâzı bitki besin maddeleri özellikle Ca, Mg noksanlıkları görülmektedir. Kumlu toprakların verim kapasiteleri, asitliğin azaltılması, noksan bitki besin maddelerinin sağlanması ve organik madde kapsamının artırılması ile yükseltilebilir. Bu tip topraklarda genellikle sık sulama zorunludur. Kumlu topraklar iyi bir düzenleme ile (sulama + organik ve inorganik gübreleme) fidancılık, erkenci sebze yetiştiriciliği ve zor köklenen türlerin çeliklerinin köklendirilmesinde genellikle kullanılan ortamdır. Meyve türlerinden şeftali, üzümsü meyvelerden ahududu, sebzelerden kuşkonmaz, hıyar, karpuz ile kökleri yenen sebzelerden tatlı patates, havuç, turp, kereviz ve pancar bu tür topraklarda iyi ürün verirler. Kumlu topraklarda (%60 kum bulunan) filoksera böceği yaşamadığından, Amerikan asma anacı kullanılmadan yerli bağcılık yapılabilmektedir.
Tmh Topraklar: Tarımda kullanılan en geniş toprak grubunu oluşturmaktadırlar. Tmlı topraklar bünyelerinde bulunan, kum, mil, kil ve organik madde miktarına göre adlandırılırlar. Örneğin kumlu-tınlı topraklar fazla miktarda kum (%50-80), düşük oranda mil, kil (%20-50) ve %0.1-4.0 organik madde ihtiva ederler. Buna karşın killi-tınlı topraklar yüksek oranda kil (%20-30) ve mil (%20-60) ile %l-8 organik madde, buna karşın düşük oranda kum (%20-50) ihtiva etmektedirler. Fazla miktardaki mil ve kil drenaj ve havalanmayı azaltmakta, buna karşın su tutma kapasitesini artırmaktadır. Tmlı toprakların özellikleri, yapılarında bulunan maddelerin oranlarına göre değişiklik göstermektedir. Kumlu-tmlı topraklar, killi-tmlı topraklardan daha iyi drene olurlar. Havalanmaları daha iyidir. Tmlı topraklar su ve besin madde tutma kapasiteleri kumlu topraklardan daha fazladır. Tmlı toprakların bahçe bitkileri yetiştiriciliği açısından en uygun olan topraklardır. Üzümsü meyveler, şeftali, erik, sert kabuklu meyveler, bütün sebzeler ve özellikle ıspanak, hıyar, kuşkonmaz ve bezelye bu topraklarda iyi yetişirler. Ancak mil ve kil oram yüksek olan tınlı topraklarda, yüksek verim için drenaj ve havalanma önemlidir. Örneğin konservelik domates ve tatlı mısır daha çok bu tip topraklarda yetiştirilmektedir. Aym şekilde mil ve kil oram yüksek olan tınlı topraklar, taze kökleri için yetiştirilen sebzeler ve meyve ağaçları için toprakaltı iyi drene edilip, köklerin gelişmesine izin verilmedikçe pek uygun değildirler.
Killi topraklar: %50'den fazla kil içeren topraklardır. Çok küçük parçacıklardan oluşurlar ve yüzey toplamları fazladır. Çok küçük gözeneklere sahiptirler. Bünyelerindeki kum oranı düşüktür. Bu tür topraklar fazla miktarda organik madde ile karıştırılmadıkça, birçok bahçe bitkisi için uygun değildir. İlkbaharda zayıf havalanma ve yüksek ısı tutma özelliği nedeniyle soğuk, yavaş kuruyan ve geç tava gelen topraklardır. Bu tür topraklarda yağmur veya sulama sonrası kaymak tabakası oluşur. Islak olarak işlendiğinde tabanda işlenmeyen sıkı bir yapı oluştururlar. Killi toprakların söylenilen bütün bu
olumsuz özelliklerine rağmen, kollodial bir materyal olarak bitki gelişimi için gerekli besin maddelerini tutmaları, serbest bırakmaları ve iyi bir toprak yapısı sağlamaları nedeniyle birçok toprak tipinde kil karışımları arzu edilir.
Islah edilmiş killi topraklarda lahana, pırasa, domates ve enginar gibi çok su ve azot isteyen sebzeler yetiştirilebilir. Sıcak yerlerde alt tabakası su geçirir olmak şartı ile killi topraklar iyi bağ toprağıdır. Yine killi topraklarda yüzlek köklü meyve ağaçları (elma, ayva, erik gibi) daha iyi yetişir. Derin köklü ağaçlar bu tür topraklardan hoşlanmazlar; ayrıca fazla nemli olursa sert çekirdekli meyve türlerinde zamk hastalığı görülür.
Organik topraklar: Bu topraklarda mineral toprakların aksine %20-80 oranında organik madde bulunur. Organik topraklar kısmen veya tamamen parçalanmış bitki artıklarından meydana gelirler. Bu nedenle daha çok bataklıklarda, sığ su birikintilerinde ve nehir yataklarında rastlanır. Organik toprakların olgunlaşmaları zaman içinde devam eder. Bu toprakların rengi, kırmızımsı kahverengi ile siyah arasındadır. Olgunlaşmanın artışıyla renk de siyaha dönüşür. Bitkilerin yetiştiriciliğinde olgunlaşmasını tamamlamış toprakların kullanılması tercih edilir.
Organik toprakların su tutma kapasiteleri yüksek, havalanmaları iyi, azot yönünden zengindirler. Bu tip topraklar doğrudan kullanılma yerine, diğer toprakların yapılarını iyileştirmek amacıyla kullanılırlar. Bununla birlikte fide harçlarının hazırlanmasında, örtüaltı tarımında topraksız yetiştiricilikte doğrudan kullanılabilmektedirler. Organik maddece zengin topraklar, soğan, patates, havuç, kabak ve marul gibi sebzelerle üzümsü meyvelerden yaban mersini gibi türlerin yetiştiriciliğinde kullanılır.
Turba (Peat): Organik madde kapsamı %50 'nin üzerinde, hatta bazen %95'e kadar yükselir. Bu tür topraklar kırmızımsı kahverengi ve ham topraklardır. Renk kahve-siyah ise parçalanmanın daha ileri aşamada olduğunu gösterir. Yüksek oranda organik madde nedeniyle oldukça fazla su tutma kapasitesine sahiptirler. Turba aynı zamanda iyi havalanan ve azot yönüyle zengin topraklardır. Bu nedenle özellikle sebze yetiştiriciliği için uygundur. Çünkü fazla miktardaki azot etkili bir şekilde kullanılmaktadır. Soğan, patates, havuç, kabak ve marul bu tür topraklarda çok iyi yetişir. Turba yine seralarda tohumların çimlendirilmesi, çeliklerin köklendirilmesi ve kaplı fidan üretiminde saf veya karışım halinde yaygın olarak kullanılmaktadır.
Tam parçalanmış organik topraklar (muck): %20-50 oranında organik madde ihtiva eden bu toprakların içinde turbaya göre daha fazla mineral toprak bulunur. Özellikleri bakımından turbaya benzer, fakat verimliliği daha düşüktür. Su tutma kapasitesi daha az ve havalanması daha sınırlıdır. Bu topraklar organik ve inorganik toprakların avantajlarını kombine etmişlerdir.
. Toprak derinliği
Bahçe bitkilerinin özellikle çok yıllık olanlarının kökleri; türe, iklim ve toprak yapısına göre 1-5 m derinlikteki toprak tabakası içinde geliştiklerinden toprak derinliği de önemli bir faktördür. Bu nedenle, toprağın geçirimsiz tabakalarının veya taban suyu düzeyinin kök bölgesinden aşağıda olması istenir. Sebzelerde ise kök derinliği daha yüzlek olduğundan (45-120 cm) daha az derinlikteki topraklar tercih edilebilir.
Ancak nemli ve serin bölgelerde ağaçlar ve asmalar daha az derinlikteki topraklarda yetiştirilebilmektedir. Bununla birlikte kuvvetli kök sistemine sahip ağaçlar uygun olmayan koşullara daha iyi dayanma yeteneğindedirler. Diğer yandan, kendi kökleri üzerinde yetiştirilen Vinifera çeşitleri ile kurağa dayanıklı asma anaçları (99R, HOR, 140Ru, 1103P gibi) olumsuz toprak koşullarını daha iyi değerlendirirler.
Toprağın geçirimsiz tabakaya kadar olan kısmı taban toprağıolarak adlandırılır. Bu tabakanın yapısı, su tutma kapasitesi ve reaksiyonu (pH) bitkinin gelişmesi ile kurağa dayanımı üzerinde etkilidir. Pullukla sürekli aynı derinlikte toprak işleme sonucunda oluşan ve "pulluk tabanı" olarak adlandırılan bu sert tabakanın 3-4 yılda bir "dipkazan" tipi aletlerle kırılması gerekir. Böyle bir tabaka olmadığı durumlarda, alt toprak daha verimli, bol su bulunan ve daha iyi havalanan, toprak organizmalarının bol olduğu bir yapı gösterir.
Toprak taban suyu
Bitki köklerinin gelişiminde genetik yapının yanında toprağın havalanma düzeyi ve sıcaklığı da etkilidir. Köklerin normal fonksiyonu için su kadar O2'in sağlanması da gereklidir. İyi havalanan bir toprakta, gözenek hacminin yaklaşık %50'si hava ile doludur. Hava boşluklarında bulunan O2, su ve besin maddelerinin kökler tarafından daha kolay alınmasını sağlar. Bu boşlukların aşırı su ile dolması durumunda, boşluklardaki O2'in azalıp CO2 oranının artması, kök gelişmesini ve bitki gelişmesini azaltır. Bu nedenle su basmış topraklarda ya da aşırı yağış alan ve sulanan topraklarda köklerin, buna bağlı olarak da bitkinin gelişebilmesi, oksijensizliğe dayanım düzeyine bağlıdır. Örneğin erik, şeftali ve kayısıya göre daha dayanıklıdır. Çünkü bu tür topraklarda şeftali ve kayısı köklerinde oksijenin azalması ile hidrojen siyanid (HCN) oluşmakta, bu da köklerin zararlanmasma neden olmaktadır.
Toprak tipleri içinde, en iyi havalanabilenleri çakıllı, kumlu, en kötü havalananları ise killi ve balçıklı topraklardır. Bahçe bitkileri iyi havalanan topraklarda daha iyi gelişme gösterirler. Ancak bazı türler (armut ve elma) diğer türlerden daha iyi gelişme gösterebilir. Asma kökleri uzun süre su içinde kalamazlar. Bunun yanında meyve ağaçları yapraklarını döktükten sonra dinlenme dönemine girdikleri için, topraktaki fazla sudan zarar görmezler. Büyüme mevsiminde ise suyun yüzeye 1 m'den daha yakın olmaması gerekir.
Toprağın iyi havalanması bazı önlemler alınarak sağlanabilir. Bu
amaçla toprağın çok yıllık bitkilerde 2 m, sebze türlerinde 0.5-1 m derinlikteki taban suyunun durumu kontrol edilmeli ve gerektiğinde drenajla bu suyun uzaklaştırılmasına çalışılmalıdır. Ağır yapılı topraklarda organik gübreleme yapılarak, toprağın havalanma oranı artırılabilir. Taze köklerin toprağın havalanmasına olan ihtiyaçları yaşlı köklerden daha fazladır.
Toprağın alt tabakası eğer kil veya kaya gibi geçirgen olmayan bir tabakaya sahipse, toprak altı zayıf drenaja sahip olacaktır. Su, geçirgen olmayan bu tabaka üzerine biriktiğinde, toprak su ile doymuş hale gelecektir. Bitki kökleri yeterli oksijeni sağlayamadıkları için, bitki zayıf gelişip verim de oldukça azalacaktır.
Daha önce değinildiği gibi özellikle killi topraklarda oluşan pulluk tabanı drenaja da engel olabilir. Böyle topraklarda pulluk tabanının kırılması drenaj açısından yararlıdır.
Taban toprağının doğal olarak sert yapıda olduğu yerlerde, toprak işlemesi ile bunun kırılması mümkün olmadığından, bu gibi yerlerde drenajla su baskınlarından korunmak gereklidir.
Toprak reaksiyonu ve tuzluluk
Bahçe bitkileri yetiştiriciliğinde toprak reaksiyonu da önemli bir faktördür. Toprak reaksiyonu (pH) toprakta serbest halde bulunan H+iyonu konsantrasyonunun eksi logaritmasını ifade eder. Buna göre değeri pH = 7 olan topraklar nötr olarak kabul edilir. 7'nin altında olanlar asit, üzerinde olanlar bazik (alkali) reaksiyonlu toprakları oluştururlar. pH 'sı nötre yakın topraklar ise, hafif alkali veya hafif asit topraklardır.
Toprağın pH'sı, bitki besin maddelerinin hareketine, toprakta birikimine ya da yarayışsız hale geçmesine neden olarak köklerle alınmalarım engeller veya toksik etkiler yaparak (pH=4'den aşağı veya 9'dan yukarı) büyüme ve gelişmeyi aksatırlar. Bu da verim ve kalitenin düşmesine neden olur. Asit topraklarda özellikle azot, fosfor, potasyum, kükürt, magnezyum ve kalsiyum gibi ana besin maddeleri ile iz elementlerden molibden noksanlığı görülür. Buna karşılık alkali reaksiyonlu topraklarda ise çinko, manganez, demir ve bakır noksanlığına rastlanır. Örneğin demir noksanlığında görülen kloroz, topraktaki demir bileşiklerinin çökelmesi sonucu ortaya çıkmaktadır. Genellikle çok düşük ve yüksek pH dereceleri (4'den aşağı ve 9'dan yukarı) bitki kökleri için toksik etki yapmaktadır. Bitkilerin büyük çoğunluğu 5.5-7.2 pH derecelerinde, yani nötre yakın topraklarda daha iyi gelişme gösterirler (Şekil 4.1). Bununla birlikte yaban mersini ve çay, pH = 3-5 olan asitli topraklarda daha iyi
gelişirler. Aynı şekilde pH'nm 8.5'in üzerinde (alkali) olduğu topraklarda da asma, zeytin, Antep fıstığı, badem gibi bazı çok yıllık bahçe bitkilerinin yetiştirilebildiği görülmektedir. Asit karakterli topraklara yağışı çok olan ekolojilerde rastlanır. Çünkü, yıkanma suda erir karbonatların kaybına neden olur. Asit karakterli topraklarda pH'yı artırmak için zaman zaman kireçleme yapılır. Toprakta dikkate değer bir yıkanma varsa ve yapı nispeten kumlu ise kireçleme 3-5 yılda bir yapılmalıdır. pH'yı düşürmek için mineral gübreleme sırasında asit karakterli gübreler (azot kaynağı olarak amonyum sülfat ve üre) kullanılmalıdır.
Toprak pH'sım asit karakterli topraklarda yükseltebilmek için, yağış ve toprağın yapısı dikkate alınarak kireçleme yapılır. Bu uygulama, toprağın reaksiyonu ölçülmek koşulu ile toprak pH'yı nötre yakın hale gelinceye kadar 3-5 yılda bir tekrarlamr. Bazik reaksiyonlu topraklarda ise pH'sı nötre yaklaştırabilmek için organik gübreleme yapılmalıdır.
Toprak reaksiyonunun yanında, toprak tuzluluğu da yetiştirilecek bitki gelişmesini etkiler. Toprak tuzluluğu, toprakta bulunan Sodyum (Na), Klor (Cl), Sülfat (SO4) ve Karbonat (CO3) iyonlarından kaynaklanır. Toprak tuzluluğu, aşırı gübrelemeler, tuz oranı yüksek sulama suları, kurak bölgelerde hızlı buharlaşma ile tuz oranı yüksek yeraltı sularının toprak üst tabakalarında toplanması, kötü drenaj gibi nedenlerle zaman içinde artış gösterir. Tuzluluğun artışıyla, bitkiler topraktaki suyu alamazlar veya sudaki iyonların miktarının yüksek olması nedeniyle alman maddeler toksik etkide bulunur. Sonuçta bitkilerde sararma ve kurumalar görülür, şiddetli durumlarda verim ve kalitede önemli kayıplar ortaya çıkar.
Toprak organizmaları ve özellikle bakteriler de pH'dan etkilenmektedirler. Kuvvetli bir nitrifikasyon ve N fiksasyonu için pH 5.5'in üzerinde olmalıdır.
Bahçe bitkilerinin büyük çoğunluğu toprak tuzluluğuna karşı duyarlıdırlar. Meyve türleri arasında topraktaki tuzluluğa en hassas olan tür limon olup, en dayanıklı olanı ise hurmadır. Yerli asmaların İVitis vinifera L.) tuza dayamklıkları (Max: 3.0g/kg) Amerikan asma anaçlarına (Max: 1.5g/kg) göre oldukça fazladır. Amerikan asma anaçları arasında topraktaki tuzluluğa çok duyarlı olanlar olduğu gibi (41B), nispeten yüksek tuz konsantrasyonuna adapte olanlar da(1616C) bulunmaktadır. Sebzeler içinde de kuşkonmaz, ıspanak, pancar, turp ve şalgamın daha dayanıklı olduğu belirtilmektedir. Bununla birlikte bitkilerin tuza dayanıklılıkları gelişme durumları ile ilişkilidir. Genç bitkiler tuzluluğa daha duyarlıdır.
Bahçe bitkileri yetiştiriciliğinde tuzlu topraklar, organik gübreleme ve gerektiğinde sulama ile kullanılabilirler. Örtüaltı tarımında ise toprakların yıkanması, sera toprağının değiştirilmesi veya topraksız tarım uygulamaları ile kontrol altına alınabi
Prof.Dr.Atila GÜNAY
Facebookta paylaş
Twitter'da paylaş
Google+'da paylaş!
Pinterest'te paylaş!