Gömlek Değiştirme ve Gençlik Hormonu Etkili İnsektisitler

Böceklerde iç salgı bezleri salgılarını vücut içine salgılar, bu salgılara hormon adı verilmektedir. Böceklerdeki gelişme, olgunlaşma ve metamorfoza gibi olaylar hormonlar tarafından düzenlenmektedir. Corporo allata adı verilen salgı bezi ise gençlik (jüvenil) hormonu salgılar. Bu hormon, deri değiştirme hormonu ile birlikte böceklerin gelişme dönemlerindeki faaliyetlerini düzenler. Gençlik hormonu bir büyüme hormonudur. Ergin dönemde cinsel olgunluğu ve yumurta gelişimini kontrol ederken, ergin öncesi dönemlerde ise larva ve pupa dönemlerinin, belirli bir sırada oluşmasını sağlar. Gençlik hormonu ile deri değiştirme hormonlarından herhangi birinin zamansız veya yeterli düzeyin altında veya üzerindeki miktarlarda salgılanması böceklerde gelişmeyi durdurur veya anormal gelişmeye sebep olur. Deri değiştirme ve gençlik hormonu özellikle her gömlek değiştirme esnasında epidermis tarafından meydana getirilen yeni kutikulanın oluşmasında etkilidirler. Böceklerde, larva ve nimf dönemleri bitinceye kadar bu hormonların salgısı devam eder.

Deri değiştirme ve gençlik hormonun dışarıdan zamansız verilmesi suretiyle, böceklerde gelişme düzenini bozmak mümkündür. Bunun için sentetik olarak deri değiştirme ve gençlik hormonları elde edilmiştir. Bunlar, böceklerin embriyo gelişme düzenini, başkalaşım düzenini ve bir gelişme döneminden diğer gelişme dönemine geçiş düzenini bozarak etkili olan bileşiklerdir. Gelişme düzenlerini bozmak, dolayısıyla gömlek değiştirmemelerini sağlayıp, zararlarını engellemek amacıyla kullanılan bileşiklerde etkili dozlar oldukça düşüktür ve türlere göre de değişmektedir.

Gençlik hormonu etkili bazı insektisitlerin aktif maddelerinin isimleri ise şunlardır. Fenoxcarb, Hydroprene, Kinoprene, Methoprene, Pyriproxyfen ve Diofenolan’dır.

Gençlik hormonu analoglarının afitlere karşı kullanımı sonucu, kanatlı ve yavru verme yeteneğindeki bireylerin gelişmesinin önlendiği tespit edilmiştir. Bazı, Lepidoptera tırtıllarına karşı da uygulanmış vebaşarılı sonuçlar elde edilmiştir. Adoxophyes orana (Fischer v. Roslerstamm)isimli yaprak büken türüne karşı Fenoxycarb isimli gençlik hormonu analoğu elma bahçelerinde kullanılmış ve etkili sonuçlar alınmıştır.

Gençlik hormonu analogları çevreyi en iyi şekilde koruyan ilaçlar olarak kabul edilmektedir. Bu sebeple, sıcakkanlılara gerek direkt etki ve gerekse kalıntısı sebebiyle herhangi bir ciddi zararlarının olmadığı belirtilmektedir. Fenoxycarb, üzerinde yapılan çalışmalarda bu aktif maddenin balıklara, kuşlara, balarısının erginlerine ve memelilere düşük toksik etkiye sahip olduğu belirtilmektedir. Ağızdan LD₅₀ değerinin 10 g/kg, deriden ise 2 g/kg olduğu saptanmıştır. Fakat bunlarla ilgili bazı tereddütler tamamıyla açıklanamamıştır. Balarılarına, parazitoit ve predatör böceklere etkilerinin nasıl olduğu üzerinde fazla çalışma yapılmamıştır. Ancak, ülkemizde yapılan bir çalışmada, Chrysoperla carnea (Stephens) üzerinde olumsuz etkilerinin bulunduğu saptanmıştır.

Gençlik hormonu analogları, farklı böcek takımlarına bağlı birçok zararlıya karşı denenmiş ve olumlu sonuçlar alınmıştır. Özellikle, yaprak bitleri, lepidopter larvaları ile bazı coleopterlerden oldukça iyi sonuçlar alınmıştır. Son yıllarda ise bazı depolanmış ürün zararlılarına karşı preparatları ruhsatlandırılmıştır. Fenoxcarb, depolanmış buğday ve pirinç zararlısı birçok Coleoptera ve Lepidoptera türlerine karşı kullanılmış ve oldukça başarılı sonuçlar alınmıştır. Yine, Fenoxycarb’ın Logic preparatı ateş karıncaları, Torus sinek ve hamam böcekleri, Pictyl ise sivrisinek larvalarının mücadesinde kullanılmaktadır.

Pyriproxyfen’in sivri sinek türleri, coccid, diaspid, Musca domestica L., Musca autumnalis De Geer, Bemisia tabaci (Gennadius), Trialeurodes vaporariorum (Westwood), Myzus persicae (Sulzer) ve Cacopysilla pyricola (Foerster)’ya etkili olduğu belirtilmektedir.

Methoprene, özellikle son dönem larvalarda anormalliklere sebep olmakta ve bunun sonucu olarak larva ve pupa dönemine geçememektedir. Yani, böceğin gelişme düzenini bozarak etkili olmaktadır. Erginlere ise öldürücü etkisi yoktur. Ancak, üremesini engellediği belirtilmektedir. Bu aktif madde depolarda kuru tütünlerdeki zararlı coleopter ve lepidopterlere karşı da önerilmektedir.

Diofenolan en son geliştirilen gençlik hormonu analogudur. Lepidoptera takımına ait birçok meyve ve turunçgil zararlısına karşı oldukça iyi etki gösterdiği bildirilmektedir.

Gençlik hormonu analoglarına karşı bazı türlerde dayanıklılıkgörüldüğü tespit edilmiştir. Örneğin, Bemicia tabaci (Gennadius) (Beyazsinek)’de pyriproxyfen’e, Drosophila melanogaster Meigen’de methoprene’ye karşı dayanıklılığın geliştiği saptanmıştır. Ayrıca, gençlik hormonu analoglarının geniş spektrumlu olmaları, bazı zararlılarda bunlara karşı dayanıklılık gelişmesi ve yavaş toksitite göstermeleri bunların kullanım alanlarını sınırlamaktadır.

Gömlek değiştirme hormonunun antogonistleri ilk defa 1983 yılında sentetik olarak Rohm and Haas şirketi tarafından sentezlenmiştir. Lepidoptera, Coleoptera ve Diptera takımlarına ait zararlıların larvalarına karşı etkilidirler. Memelilere, kuşlara, balıklara karşı düşük toksitite gösterdikleri ve çevre koruyucu oldukları kaydedilmektedir.

Gömlek değiştirme hormonu etkili bazı insektisitlerin aktif maddeleri isimleri ise şunlardır. RH-5849, Tebufenozide (RH-5992), Halofenozide (RH-0345) ve Methoxyfenozide (RH-2485).

Tebufenozide, 1992 yılında piyasaya sunulmuştur. Sadece, Lepidoptera larvalarına karşı etkili ve selektif bir insektisit olduğu, bu sebeple entegre mücadele programlarında bu insektisite geniş yer verildiği bildirilmektedir. Halofenozide’nin bütün zararlıların mücadelesinde etkili olduğu belirtilmektedir. Methoxyfenozide ise 1996 yılında piyasaya sunulmuştur. Mısır ve pamuktaki lepidopter zararlılarına ve diğer önemli bazı zararlılara karşı etkili ve yararlı böcekler için oldukça güvenli bir insektisit olduğu kaydedilmektedir.

Prof.Dr. Erol YILDIRIM