|
Yrd. Doç. Dr. Ali AYBEK |
|
Özet
Tarımda üretimi arttırmak için kullanılan teknolojiler, tarım makinelerinin yoğun bir şekilde kullanılmasını gerektirmektedir. Tarım işletmelerinde artan makine sayı ve çeşitliliği, beraberinde iş kazalarını da getirmektedir. Kazalar, kaynak (mal) ve para kaybına neden olurlar. Tarım işletmelerindeki bu kayıplar; gelir kaybı, üretim kaybı, hasar, yaralanma ve sakatlık nedeniyle oluşan sağlık giderleri şeklinde özetlenebilir. |
1. GİRİŞ
Tarımsal üretimde artışın sağlanabilmesi için, toprak ve su kaynaklarının korunması ve düzenlenmesi, sulama, gübreleme, tarımsal savaş vb. üretim teknolojilerinden yararlanılır. Bu üretim teknolojilerinin tam olarak uygulanabilmesi ancak modern tarım makinelerinin kullanımı ile gerçekleştirilebilir (1). Teknolojik gelişim olarak da adlandırılabilecek bu gelişim, insanın fiziksel işlerini azaltarak, üretimi hızlandırmaktadır. Ancak teknolojik gelişime paralel olarak, insana duyulan gereksinme azalır gözükmesine rağmen, insan işinin niteliği artmaktadır (2). Bu nedenle üretimde kullanılan makinelerin insan özellikleri dikkate alınarak tasarlanması gerekir (3). Aksi halde, bir yandan yetenekleri dışında zorlanan insan, meslek hastalık ve kazalarının artışına neden olurken, diğer yandan beklenen iş başarısını gerçekleştiremez.
Günümüzde endüstride, madencilikte, tarımda, yapı işlerinde ve akla gelebilecek birçok iş kollarında meydana gelen kazaların ve sağlığa zararlı ortam koşullarının ne boyutta olduğu bir çok ülkede bilinmektedir. İşletmelerde bu tehlikelerle bilinçli olarak savaşım gereğinin duyulması, iş güvenliği kavramının doğmasına neden olmuştur. İş güvenliği, çalışanları üretimden kaynaklanan tehlikelerden ve sağlığa zararlı koşullardan korunmak için yapılan sistemli çalışmalardır (4).
İş güvenliğinin üç temel amacı bulunmaktadır. Bunlar; 1- çalışanları korumak, 2- üretim güvenliğini sağlamak ve 3- işletme güvenliğini sağlamaktır. Çalışanları işyerinin olumsuz etkilerinden (iş kazaları, meslek hastalıkları) koruyarak, rahat ve güvenli bir ortamda çalışmalarını sağlamak, üretim güvenliğini sağlamak, iş yerinde çalışanların korunmasıyla meslek hastalıkları ve iş kazaları sonucu ortaya çıkan işgücü ve işgünü kayıpları azalacak, dolayısıyla üretim korunacak, daha sağlıklı ve güvenli bir ortamın çalışana verdiği güvenle iş veriminde artış olacaktır. İşletme güvenliğini sağlamak iş yerinde alınacak önlemler aracılığı ile, iş kazalarından veya güvensiz ve sağlıksız çalışma ortamından dolayı doğabilecek makine arızaları ve devre dışı kalmaları, yangın vb. işletmeyi tehlikeye düşürebilecek durumlar ortadan kaldırılacağından işletme güvenliği sağlanmış olur (5).
Bu çalışmanın, amacı tarım makineleri ile çalışmada oluşan iş kazaları ve kaza giderlerini açıklamak, kazaların oluşumu ve önlenmesi ile ilgili önemli güvenlik kurallarını tartışmaktır.
2. İŞ KAZALARI
İş kazası, hatalı davranış veya teknik bir arıza nedeniyle ortaya çıkan ve sonucunda her zaman bir sakatlanma, ölüm ya da tahrip görülmese bile, belirli bir faaliyetin tamamlanmasını engelleyen bir olaydır (6). Tarla tarımı ve bahçe tarımı gibi uğraş alanlarında güvenli çalışılmazsa tehlikeli olabilmektedir. 1992 yılında Amerika Birleşik Devletleri'nde Ulusal Güvenlik Konseyi'nin (NSC) yaptığı araştırma sonucunda tarım iş kolunda 1 200 ölümcül kaza ve 140 000 kalıcı sakatlıklara yol açan kaza olduğu belirtilmiştir. Ölümcül ve yaralanmaya yol açan kazaların % 50'sinin tarımsal işte doğrudan çalışma esnasında, %50'sinin de dolaylı olarak oluştuğu saptanmıştır. Ulusal Güvenlik Konseyi'nin aynı yılın bir başka araştırma sonucunda tarım iş kolunun madencilik ve yapı iş kolu ile birlikte üç riskli meslek grubunda yer aldığı bildirilmiştir. Araştırmaya göre, her 100 000 çalışandan 37'sinin tarım-ormancılık iş kolunda, 29'unun madencilik-taş ocağı iş kolunda, 22'sinin yapı iş kolunda ve 7'sinin endüstri iş kolunda iş kazasına uğradığı belirtilmiştir (Şekil 1). Tarımla ilgili kazalar sadece bitkisel üretim ve çiftlik hayvanları üretimini değil aynı zamanda ormancılık, balıkçılık ve tarımsal hizmetleri de içermektedir (7). Ancak Türkiye'de tarım iş kolunda iş kazalarına ait istatistikler, yeterli ve ayrıntılı değildir.
Şekil 1. ABD'de iş kollarına göre iş kazaları dağılımı (7)
Ülkemizde traktör ile yapılan kazalar diğer tarım makinelerine göre daha fazladır. Traktörle yapılan kazalar genellikle traktörden düşme, traktörün şahlanması, yana yatması ve diğer araçlarla çarpışması şeklinde ortaya çıkmaktadır (8, 9, 10).
Tarımdaki genç ve çocukların güvenliği de bir sorundur. Kesin istatistikler mevcut değildir, fakat tarımsal güvenlik uzmanları her yıl bu iş kolunda 14 yaş grubunun altında 160 çocuktan daha fazlasının kazayla öldüğünü tahmin etmektedirler. Bazı raporlar, her yıl 16 yaş grubunun altında 300 çocuğun kazayla öldüğünü bildirmektedir (7). ABD'de Ulusal Güvenlik Konseyi'nin 1988 yılında 35 eyalette yaptığı çalışma, tarımsal işlerde, kazalarda zarar gören kişilerin yaş grupları, bu konuda daha fazla bilgiyi ortaya koymaktadır (Çizelge 1). Çizelgede görüldüğü gibi, tarımda oluşan toplam kazalar; 25 yaşın altındaki grupta %28, 25-44 orta yaş olarak adlandırılan grupta %35, 45 yaş ve üstündeki grupta ise %37 olmaktadır. Traktör kazalarına neden olan kişilerin yaşları da tarımda oluşan toplam kazalardaki yaş gruplarına benzer olmaktadır. Bu durum tarımda çalışanların ve traktör kullananların iş güvenliği konusunda eğitimsiz olduğu veya güvenlik kurallarını dikkate almadığı şeklinde değerlendirilebilir.
Çizelge 1. Tarımsal içerikli kazalarda zarar gören kişilerin yaş gruplarına göre dağılımı (7)
|
Yaş |
Kaza türü |
||
|
|
Toplam (%)
|
Traktör (%) |
|
|
5-14 |
6 |
6 |
|
|
15-24 |
22 |
21 |
|
|
25-44 |
35 |
31 |
|
|
45-64 |
32 |
33 |
|
|
65 + |
5 |
9 |
|
|
|
100 |
100 |
|
Kaza raporlarına göre, tarım makineleri, traktörler ve hayvanlar sık sık kazalara neden olmaktadır (Şekil 2). El aletleri ve güç aletlerinin toplamı diğer makineler kadar kazaya neden olmaktadır. 
Şekil 2. Tarım işletmelerinde kazaya neden olan başlıca faktörler (7)
2.1. Tarım Makineleri Kullanımından Oluşan Kaza Örnekleri
Tarım makineleri ve traktörlerle çalışılırken çeşitli nedenlerden dolayı oluşan kazalardan bazıları aşağıda verilmiştir (7). Örnek olarak seçilen bu kazalar gerçek olup, tarım kesiminde çalışanların bu olaylardan ders almaları gerekmektedir:
- Diskli biçme makinesi ile çalışırken, kesici tarafından fırlatılan bir cismin kaza kurbanının sol gözüne çarpması sonucu gözün kör olması,
- Balya makinesi çalışırken besleme düzenine elle materyali yedirirken kolun kaptırılması ve kesilmesi,
- Özel aracı hızlı sürerken, bir biçerdöverle çarpışma sonucu kollarda ve kalça kemiğinde kırık ve başta hasar,
- Tarım arabasından siloya ürün boşaltma sırasında, onarım yaparken silo içerisine düşme ve silo gazları etkisiyle boğulma,
- Traktörün arkasındaki tarım arabasından düşme ve tekerlekler tarafından ezilerek ölüm,
- Drenaj kanalının yanındaki otları tamburlu biçme makinesi ile biçerken traktörün drenaj kanalına devrilmesi sonucu ölüm,
- Traktörün setten kaydırılıp devrilmesi (traktör koruyucu çatı sistemine sahip), fırlayıp koruyucu çerçeve ile toprak arasına sıkışma sonucu ölüm,
- Vitese takılı durumda traktöre binmeden traktörü yerden çalıştırma sonucu kaza kurbanını ezerek öldürme,
- Helezonlu bir tarım arabasından mısır boşaltırken ceketin, koruması olmayan kuyruk mili şaftına kaptırılması sonucu her iki kolunu yitirme.
Yukarıdaki kazalar ve buna benzer bir çok kaza, güvenlik kurallarının bilinmemesi veya dikkate alınmaması sonucu oluşmaktadır.
3. KAZA GİDERLERİ
Tarımda, sağlık ve güvenlik riskleri diğer bazı endüstrilerden daha fazla olmaktadır. 1979 rakamlarına göre tarımda çalışanlardan her 100 000 kişiden 17'si, madencilik ve petrol endüstrisinde ise her 100 000 kişiden 19.8'i ölümcül kazaya uğramıştır (11).
Tarım işletmeleri ile ilgili kaza kayıtlarından dikkat çekici özelliklerden bir tanesi, çocukların ölümü ve ciddi şekilde sakatlanması ile ilgili olandır. Bu, tarım işletmesinin (çiftliğin) hem ev hem iş yeri olmasından kaynaklanmaktadır. Tarıma özgü sağlık riskleri de vardır. Örneğin, saman yakma ve kimyasalların kullanımı sonucu oluşan yanıklar ve deri rahatsızlıkları, bakteriler tarafından yayılan yaralar sonucu tetanoz tehlikesi, organik tozlardan oluşan Clostridium tetenozu (çiftçi kanseri), farelerin dışkısından yayılan Weil's hastalığı (spirochaete) vb. rahatsızlıklar tarımsal işler ya da ortamlar nedeniyle oluşmaktadır.
Tarımsal üretimi daha güvenli ve sağlıklı yaşanılan bir çalışma alanı haline getirmek için, insani nedenlerin yanı sıra ekonomik nedenler de vardır. Kazalar, 1- para (maliyet), 2- kaynak kaybına neden olurlar. Bu kayıplar; gelir kaybı, üretim kaybı, hasar, yaralanma ve sakatlık nedeniyle oluşan sağlık giderleri şeklinde ortaya çıkar. Aynı şekilde, kazaların önlenmesi için ayrılan kaynakların da mümkün olduğu kadar az olması gerekir. Bu nedenle, kazaların azaltılması için güvenlik kurallarına dikkat edilmelidir (11).
İngiltere'de yapılan bir araştırmaya göre, tarımda ölümcül olmayan kazaların tiplerine göre gider çeşitleri Çizelge 2'de verilmiştir. Buna göre, örneğin traktör devrilmesinde 33 kazanın ortalama gideri kaza başına 4 486 dolardır. Bu giderlerin %60'ı hasar, %17'si iş gecikmesi, %15'i önlem ve %7'si de sağlık giderlerinden oluşmaktadır. Diğer kendi yürür makinelerde ise 43 kazanın ortalama gideri kaza başına 2 228 dolardır ve bu giderlerin %17'si hasar, %49'u iş gecikmesi, %22'si önlem ve %13'ü sağlık giderlerinden oluşmaktadır. Bir tarım işletmesinde oluşan herhangi bir kazanın işletmeye getirdiği ortalama gider ise 1 435 dolar olmaktadır. Amerika Birleşik Devletleri'nin Iowa eyaletinde ölümcül traktör kazalarına ait giderlerin en az 7 250 000 USD/yıl olduğu bildirilmektedir (12).
ABD'de Ulusal Güvenlik Konseyinin yaptığı bir araştırmaya göre, bir tarım işletmesinde oluşan bir kazanın o tarım işletmesinde ortalama 10 günlük bir işgünü kaybına yol açtığı saptanmıştır. Tıbbi müdahale gerektiren bir kazadan sonraki hastane, doktor ve tıbbi gereç tutarları, işletme için parasal sıkıntılara yol açmaktadır. Kazanın parayla ölçülebilen bu olumsuz özelliklerinin yanı sıra parayla ölçülemeyen bir zararda vardır ki o da manevi kayıplardır. Kazaya uğramış olan işletme fertlerinden bazılarının ölümü veya kalıcı sakatlıklara maruz kalması, o tarım işletmesinin çalışma düzenini önemli ölçüde etkileyebilmektedir (7).
|
Kaza tipi |
Kaza sayısı |
Kaza türlerine göre giderler (%) |
Kaza başına ortalama gider |
||||
|
Sağlık |
Hasar |
İş gecikmesi |
Kaza önlemi |
||||
|
Traktör devrilmesi |
33 |
7 |
60 |
17 |
15 |
4486 |
|
|
Traktör kuyruk mili |
6 |
16 |
0 |
80 |
4 |
488 |
|
|
Diğer traktör kazaları |
67 |
21 |
24 |
46 |
10 |
1596 |
|
|
Diğer kendi yürür makineler |
43 |
13 |
17 |
49 |
22 |
2228 |
|
|
Kuyruk mili ile çalışan makineler |
7 |
13 |
0 |
65 |
22 |
963 |
|
|
Diğer tarım iş makineleri |
181 |
19 |
1 |
65 |
15 |
1279 |
|
|
El aletleri |
66 |
25 |
0 |
52 |
23 |
877 |
|
|
Sabit makineler |
61 |
21 |
0 |
59 |
19 |
1236 |
|
|
Dairesel testereler |
29 |
26 |
0 |
64 |
11 |
1207 |
|
|
Elektriksel kazalar |
4 |
18 |
0 |
50 |
33 |
474 |
|
|
Düşerek oluşan kazalar |
105 |
18 |
0 |
50 |
32 |
1092 |
|
|
Boğalar/vahşi hayvanlar |
22 |
30 |
0 |
39 |
31 |
1552 |
|
|
Çiftlik hayvanları |
58 |
12 |
0 |
52 |
35 |
532 |
|
|
Zehirlenme |
5 |
14 |
0 |
53 |
33 |
805 |
|
|
Düşen veya savrulan parçalar |
39 |
27 |
12 |
39 |
23 |
934 |
|
|
Burkulma/yaralanma |
37 |
12 |
1 |
60 |
28 |
431 |
|
|
Weil's hastalığı |
1 |
60 |
0 |
40 |
0 |
3407 |
|
|
Çiftçi akciğer kanseri |
5 |
40 |
0 |
43 |
17 |
2803 |
|
|
Diğerleri |
22 |
34 |
2 |
45 |
19 |
877 |
|
|
Toplam - Genel |
791 |
18 |
13 |
49 |
19 |
1435 |
|
4. KAZALARIN OLUŞUMU ve ÖNLENMESİ
Amerika Birleşik Devletlerindeki tarım işletmelerinde traktör ve tarım iş makinelerinden kaynaklanan kazalar önemli bir yer tutmaktadır (14). Özellikle koruyucu güvenlik çerçevesi veya kabini bulunmayan traktörlerin oluşturduğu kazalar önemlidir ve ön planda tutulması gerekmektedir (15).
Traktörler güvenlik açısından genellikle güvenilir makinelerdir. Fakat devrilme tehlikesinin olabileceği durumlarda da kullanılmaktadırlar. Güvenlik çerçevesi veya kabinli traktörlerde kaza sırasında, traktör kullanıcısı traktör altında kalıp ezilmekten kurtulabilir, ancak savrulup kabine çarpmama konusunda hiçbir garanti sağlanamaz. Bu nedenle yanında emniyet kemeri zorunluluğu da vardır. Bu uygulamanın ülkemizde de başlatılması zorunludur.
Yapılan bir anket çalışmasına göre, traktör kazalarına, traktörlerin kapasitelerinin zorlanması ve sürücü hataları neden olmaktadır (11). Traktör kazalarının %33'ü traktörde dengenin kaybedilmesi sonucu olmaktadır. Denge kaybı ise eğim açısının devrilme açısından büyük olması durumunda, yüksek hızlarda, uygun olmayan zeminde ve direksiyon hakimiyetinin yitirilmesi durumunda ortaya çıkmaktadır. Eğim açısının devrilme açısından büyük olması durumunda toplam kazaların %17'si, y&uum
Facebookta paylaş
Twitter'da paylaş
Google+'da paylaş!
Pinterest'te paylaş!