Prof. Dr. Gültekin YILDIZ

AÜ Veteriner Fakültesi Hayvan Besleme ve Beslenme Hastalıkları A.Dalı

           ATLARIN YAŞAMA PAYI İHTİYAÇLARI

            Yaşlı veya sanatsal  - evcil olarak bakılan atların ihtiyaçları yaşama payı düzeyinde veya biraz üzerinde karşılanır. Bunlara, amaca uygun olarak kaba yemden zengin rasyon verilir. Böylece uzun süre yemle meşgul olurlar ve yağlanmazlar. Bu rasyona vitamin, mineral yemler ve katkı yemi katılır. Ayrıca kuru ot verilir.   Atların enerji ve protein ihtiyacının hesaplanmasında canlı ağırlık önemli olmaktadır. Atların vücut ağırlığı, göğüs kafesi çevresi ve vücut uzunluğundan yararlanarak ölçülebilir. Kışın açık ahırda tutulan atlara, düşük sıcaklığa ve soğuklara uyabilmeleri için rasyon miktarı biraz arttırılır.

KURU MADDE (KM) İHTİYACI

Atların sindirim kanalı aşırı doldurularak ölü ağırlık yaratılmamalı, bunlara 2-2.5 kg/100 kg CA hesabıyla KM verilmelidir. Yaşama payı KM alımı %CA için 2, verim payı için 3'dür. Ortalama yem ihtiyacı hafif çalışmada günde hayvan başına 40, ağır çalışmada 60-85 kg 'dır.

           ENERJİ İHTİYACI 

Karbonhidrat, protein ve yağlardan enerji kaynağı olarak faydalanılabilir. Atlarda, proteinlerin maliyetinin çok yüksek olması ve esas olarak nitrojen kaynağı olmalarından dolayı enerji kaynağı olarak kullanılmamaktadır. Atlarda rasyona % 15 oranında konulan bitkisel ve hayvansal yağlar çok iyi bir şekilde değerlendirilmektedir.

Özellikle yüksek enerji ihtiyacı olan laktasyondaki kısraklar ve yüksek verimli atlar için yemlerin enerji yoğunluğuna (SE/kg KM) dikkat etmek gerekir. Yüksek performanslı atların enerji ihtiyacı ise 150 MJ' ün üzerindedir.

İş enerjisini atların kondisyonu, yoğunluğu, süresi, antrenman, jokey ağırlığı, binicinin kabiliyeti, çevre ısısı etkiler.

           HAM PROTEİN İHTİYACI

Amino asit emilimi özellikle ince bağırsaklarda olmakla birlikte bir miktarda kolonda gerçekleşmektedir. Atlarda protein ihtiyacı ham protein (HP) olarak ifade edilmektedir. Protein nitelikli olmayan azotlu bileşiklerin (NPN) rasyona katılması, fermantasyonun sindirim kanalı sonunda şekillenmesinden dolayı atlarda kullanışlı değildir. Yetişkin, durgun yada kondisyonu düşük atların HP ihtiyacı oldukça düşüktür. Gelişmiş ve laktasyondaki kısraklarda diyetin büyük bir bölümü baklagiller değil ise protein desteği yapılması gerekmektedir.

HAM SELÜLOZ İHTİYACI

Ham selüloz ihtiyacı yaşa ve performansa bağlı olmakla beraber rasyon KM'sinde en az % 12-16 HS  bulunmalıdır . Saf kan tay ve 1 yıllıklar için rasyonda en yüksek HS miktarı KM'de % 18'dir.

Tipik at kuru otu ham selülozdan zengin, depolanmış, kaliteli olması gerekir.

MINERAL MADDE İHTİYACI

Minerallerin olgun ve büyümekte olan atlara verilmesi önerilmektedir. Tuz konsantre ve kaba yem karışımına % 0.5-1 oranında karıştırılmalıdır. Tuz ihtiyacı atın çalıştığı iş ve hava sıcaklığına göre değişiklik gösterir. Mineral madde noksanlığı belirlenmiş coğrafi bölgelerde serbest su içme ve yalama taşlarıyla ihtiyacın karşılanması oldukça etkili bir yöntemdir. Yalama taşları kullanılırken atlara özel olmasına dikkat etmelidir.

• - - At yalama taşı ile sürekli tuz almalıdır
• - - Laktasyondaki kısrak ilk 2 laktasyon ayında günde 30 g tuz ve devam eden laktasyonda 15 g tuz/gün almalıdır
• - - Yarış atı ağır bir antrenmandan sonra ve yarıştan sonra 15-30 g tuz almalıdır
• - - İş atları ağır işten sonra 15-30 g tuz almalıdır.

Mineral karması ile ilave Na alımı ağır çalışan  at ve laktasyondaki atta ihtiyacı kapatmaz. Zn noksanlığı yaşlı aygırlarda görülür. Se ilavesi atta yarış sırasında eritrositler ve plazma enzimi üzerine peroksit sentezinin bir etkisi olmaz.             

VITAMIN İHTİYACI

Taze yeşil yemler ve gün ışığına maruz kalmış yemler atların vitamin ihtiyacını genelde karşılayabilmektedir. Yemler, propiyonik asitle muhafaza edildikleri zaman ya da uzun süre depolandığı zaman vitamin A aktivitesinin çoğunu kaybeder. Gün ışığından faydalanamayan atlarda D vitamini yetersizliği oluştuğundan rasyona bu vitaminin ilave edilmesi gerekir. Uzun süre düşük kaliteli yemlerle beslenen atlarda E vitamini yetersizliği şekillenebilmektedir. B kompleksi vitaminler ise atların kolonunda sentezlendiğinden dolayı rasyona katılmasına gerek yoktur.

Laktasyon ve büyüme için daha yüksek vitamin A  gereklidir. Çalışan ve yarış atları için yüksek Vit E olması gerektiği savunulmaktadır. Vit B1 ve folik asit' de çalışan atlar için ilave edilmelidir.

SU İHTİYACI

            Atların su ihtiyacı otomatik olarak veya elle karşılanır. Kova ile sulamada su yemlemeden 2-3 saat önce ve yemlemeden 2-3 saat sonra verilir. Yani günde 4 kez su verilir. Sıcak günlerde veya büyük stres sonunda su verilişi sıklaştırılır. Yoğun ve zorlu çalışmış atlara soğuk su bol miktarda verilmez, aksi taktirde mide mukozasında iltihaplanma gözlenir (su-kolik olayı). Su sıcaklığı 9-11 °C olmalıdır.

Atların aşırı su tüketmemesi gerekir. Aşırı tüketimde alyuvarlar zarar görür. Genelde su içine tuz ilavesi önerilir.  Dinlenmede su ve elektrolit kayıplarının karşılanması zorunludur.

YEM VERME SIKLIĞI: 

Ruminantlar en az günde 2 kez yem almalıdır. At beslemede ise alışılmış durum 3 öğündür (Tablo 2). Buna karşılık kanatlılar bütün gün yem tüketirler.

Tablo  2 .Karma ve kaba yemler 3 öğüne dağılır:

	Konsantre yem	Kaba yem
Sabah	1/3	¼ (1/3)
Öğle	1/3	¼
Akşam	1/3	½ (2/3)

Arzu edilen, kısa aralıklarla küçük miktarların tüketilmesidir. Gerekli olan aralık atın, besin maddesi ihtiyacı, durumu, yem çeşidi ve karışıma bağlıdır. Kural olarak atlar günde 2 öğün yemlenir, gündüz 10 saat, gece 14 saatlik aralar ile bu uygulanır.

Konsantre yemin yüksek oranda verildiği ve tüketildiği durumlarda, uzun bir yemleme aralığı olur ve olumsuzluklar gözlenebilir. Bunlar mide-bağırsak kanalının aşırı yüklenmesi sonucu oluşan timpaniden kolik'e kadar uzanır, kalın bağırsaktaki mikroorganizmalar sürekli besin gelişimine bağlı olarak azalırlar. Uzun süre yem tüketme aralığında (12 h ve yukarısı) bağırsak bakterilerinin sayıları ve aktiviteleri artar. Tekrar normale dönmesi uzun süre alır.

            Pratikte önce konsantre, sonra kaba yem vermek alışkanlıktır. Aslında sindirimin rahatlığı için (tükürük salgısı, midede yemlerin katmanlaşması, pasaj hızı v.b.) kaba yem ile birlikte lapa yemler verilir. Yemlemeden önce karma lapa yemler temizlenir. Hacme göre genelde tartılmadan paylaştırılır ve verilir.

            Yem tüketimini takiben atlar yorucu işlere sürülmemelidir. Dolu mide ile işe başlama solunum ritmini de bozar.

            YEM DEĞİŞTİRME:

            Her yem değiştirme, riskini de beraberinde getirir. Bu riskler her kuru ot ve konsantre yemler için ayrı ayrı gelişir. Daha çok çayıra çıkış veya ahıra giriş dönemlerinde (3-5 günde) tehlikeler gelişir. Çayıra çıkmadan önce kuru ot ile yemlenmelidir. Çayırda çimlenmenin yüksek olduğu dönemde timpani olasılığı artar; bu durumda sabah çayıra çıkmadan önce konsantre yem verilmemelidir.

            Genel olarak yemlemede enerji durumu önemlidir. Bu nedenle aylık tartımlar objektif karar vermede rol oynar. Bu göğüs genişliği (dirsek eklemi arkasında) ile belirlenir. Ayrıca kılların görünümü ve parlaklığı, çiğneme durumu, dışkı yoğunluğu, genel durum (odun ve kalasları kemirme, saman tozlarını tüketme) yemleme için doğru kriterlerdir. Özellikle dışkı, yem kombinasyonu araştırılmalıdır

2. YARIŞ ATLARININ BESLENMESI

            Atların doğru beslenmesi için önce ihtiyacın belirlenmesi gerekir. Ancak besin madde ihtiyaçlarının  hareket ve faaliyete göre düzenlenmesi gerekir.

• a) a) Besin madde ihtiyacı faaliyetle yükselir.
• b) b) Çalışma verimi besin madde ihtiyacını artırmaz veya çok az yükseltir.

Önce enerji, elektrolit ve bazı iz elementler ile vitaminler ilk akla gelen besin maddeleridir. Yarış atlarında enerji kural olarak yaşama payının 2 katıdır. Bu durum atın canlılığına, metabolizmasına, hareketlerin ekonomik kullanımına göre değişir (% 30'a kadar). Atların vücut gelişimi enerji alımına göre değişiklik gösterir. Bu nedenle sürekli tartımlar veya göğüs çevresi ölçümleri yapılarak atın beslenme durumu belirlenir.

Özellikle protein alımına dikkat etmelidir. Protein yapı maddesidir. Hücreler enerji kullandığından kas çalışmalarında ilave protein gerekmez.

Enerji yanında elektrolitlerde (Na, K, Cl) gereklidir, çünkü bu elementler terle uzaklaşır.

Yarış kondisyonu için rasyonda Ca, P, Mg miktarının çok az artması yeterlidir (yaşama payına % 20 ilave). Mg ise daha fazla arttırılır. Atların önünde yalama taşı bulunuyorsa Na ve Cl ihtiyacı karşılanır. Fazla K gereksinimi ise kg'ın da 20 g K içeren kuru ottan sağlanır.

İz elementlerden I ve Se'un yüksek ihtiyacına dikkat etmelidir. I alımı yalama taşı veya iyotlu mineral yemlerle karşılanır. Yüksek tüketimde bezlerde aşırı aktivite olacağından aşırı tüketimden kaçınmalıdır. Se vitamin E gibi kas hücrelerinin fonksiyonu için önemlidir. Kuru ot, yulaf gibi ana yemlerle düşük Se alınır.  İhtiyaçlar mineral yem veya karma yemlerle genelde karşılanır.

Aşırı protein tüketimde doğrudan performans düşmesi veya sağlık bozukluğu oluşmaz, oluşması aşırılığın derecesine bağlıdır. Aşırı protein alımında;

• - - Artan ısı sentezi
• - - Yüksek su tüketimi
• - - Plazmada yüksek amonyak miktarına yol açar.
• - - Performans düşer.
• - - Böbreklerden üre atımı artar
• - - Ahır klimasında fazla amonyak birikir ve solunum sistemine olumsuz etkisi olur.

            Atın yarış kondisyonu için yemin içeriği ve hijyenik kalitesi çok önemlidir. Yemler mantar, bakteri, böcek ve insektisitten arınmış olmalıdır. En fazla tüketilen yulaf ve kuru ottaki kalite değişimleri performansı etkiler.

Yemlerin hijyenik kalitesinin belirlenmesinde fiziksel görünüm, bütünlük, koku ve renk önemlidir. Mikroskobik yapılan incelemede yabancı madde, böcek, dışkı aranır.

            Dolaşım, kan damarı, kan miktarı, iskelet oluşumu yoğun antrenmandan etkilenir. Esansiyel amino asit, vitamin, mineral ve iz element ihtiyaç değerleri yükselir. Enerji metabolizması için gerekli vitaminler (tiamin, lajktoflavin, niasin ve pantotenik asit) karma yeme yeterince katılmalı, ancak ekstra yapılacak ilave gereksizdir. Yarıştan önce glikoz (şeker) vermek istenmez.

Yarış, koşum, binek ve konkur atları kassel aktivite gösterirler.  Bu yüzden özellikle ek enerjiye ihtiyaç duyarlar. Koşu ve konkur atlarında kısa süreli performans amaçlandığından solunum, dolaşım sistemleri, kan elementleri, kas ve iskelet sistemlerinin bütün olarak peformans yeteneklerine uygun olması gerekir. Antrenmanlarda tek tek organ sistemlerinin (kan, enzim aktiviteleri, hızlı şekilde karaciğer ve kaslarda glikojen depolarının sentez ve metabolizması) performans yetenekleri sağlanır veya kuvvetlendirilir.

            Yarış atları, yaşama paylarına ilaveten enerjiye ihtiyaç gösterirler, ayrıca su ve elektroliti terleme ile kayıptan dolayı daha fazla tüketirler.

            Yarıştan 1-2 gün önce kuru ot miktarı azaltılır, "ölü ağırlık" istenmez. Kuru ot mide-bağırsaklardaki fermantasyon noksanlığını ortadan kaldırır. Mide-bağırsakta gaz toplanmasını önler, solunum sistemine olacak baskıyı azaltır.

            Gerekli ve zorunlu olduğu durumlarda atlara toz, lapa yem verilir. Bu yemin sindirimi ve lezzeti iyidir. Fermantasyonu çabuk geliştiğinden hayvana verilen lapadan artık olanlar varsa atılır.       

3. AYGIRLARIN BESLENMESI

            Tohumlama aygırları yüksek değerli yemlerle ad libitum beslenir. Yemler kaliteli olmalı ve HS'dan fakir kuru ot, özellikle yonca kuru otu ve enerji ve proteinden zengin konsantre yem verilmelidir. 

            Genç yeşil yemlerin, havucun ve vitamin preparatlarının yararlı etkisi vardır. Balast maddeden zengin yemleme ise tohumlamada olumsuz etkilidir.

Aşım sezonu dışında besin maddeleri ihtiyacı, hareket ile orantılı olarak verilir. Aşırı besleme, özellikle enerji yağlanmaya yol açar, damızlık görevinde sakıncalıdır. Bu nedenle enerji iyi ayarlanmalı, canlı ağırlık kontrolleri yapılmalıdır.

            Aşım sezonunda ve bir hafta öncesinde besin maddesi miktarı artırılır. Enerji ihtiyacı, hareket yeteneği, canlılığına göre ve aşıma göre değişir. Günlük rasyonlarında kaliteli kuru ot, karma yem, mineral, vitamin ve su yer almalıdır. Merada tutulan atlara mera kalitesine bağlı karma yem vermeli, enerji seviyesine dikkat etmelidir.

Aygır beslemede amaç iyi bir damızlık kondisyonuna şişmanlatmadan ulaşmak ve yüksek döl verimi sağlamaktır. Rasyon hazırlarken yaşama payına göre hesaplamak, yoğun olarak günlük hareket eden atlara hareket düzeyi dikkate alınarak gerekli besin maddeleri ilave etmek yeterli olacaktır.

            Aygır rasyonları A, E ve B vitaminleri ile iz elementler (özellikle Mn ve Zn) bakımından takviye edilmelidir. Aygırların vücut skoru düzenli olarak kontrol edilmelidir.

4. RASYON DÜZENLEME  

Rasyon hazırlanırken temelde kaba yem ve kesif yemlerden (yulaf, karma yem) yararlanılır. Kaba yem alımıyla atlar bir yandan çiğnemekle uğraşırken, diğer yandan sindirim kanalı fonksiyonu sağlanır (tükürük, pasaj gibi), sindirim kanalında su tutulur. Aşırı kaba yem tüketiminde gereksiz yere aşırı su tutulumu nedeniyle istenmeyen bir ağırlık artışı olur.

Kaba yemlerden proteini aşırı olmayan, kuru, depolanmış olanlar seçilmelidir. Son zamanlarda rasyonlara yağ katımı da  tavsiye edilmektedir. Yağ ilavesi ile enerji yoğunluğu artar, protein alımı azalır. Aynı zamanda glikojen korunmuş olur. Yağ kaynağı olarak bitkisel yağ tercih edilir.

Çalışan atlara rasyon hazırlamada şu noktalara dikkat etmek gerekir:

-Yararlanma yönü, yararlanma yoğunluğu, performans

-Bilimsel, uygun yemleri kullanma

-Satın alınabilirlik

-Yemleme tekniği

-Tüketilebilirlik

-Atın ihtiyacını belirleme

-Ekonomik olması.

Temel besin maddesi olarak kuru otun hijyenik, konserve edilmiş ve ham selülozdan zengin olması gerekir.

      Spor atları sezonda:

• - - hiçbir şekilde yem değişimine gidilmez
• - - sadece iyi kuru ot verilir
• - - sık öğünlerle küçük miktarlar halinde yemlenir
• - - sınırlı ham selüloz tüketir
• - - enerjiden zengin konsantre yem verilir
• - - yağ ilavesinden kaçınılır
• - - kısa süreli aşırı yüklenmelerde enerji kaybı üzüm şekeri ile azaltılır
• - - günlük gerekli yüksek enerji ve protein alımı yararlanma yönü ve yüklenmeye bağlı değişir.

YEM MADDELERİ

Yarış atlarının beslenmesinde genelde az miktarda yulaf, kuru ot, buğday kepeği gibi geleneksel yem maddeleri kullanılır.

Kaba yem olarak ilk biçim çayır kuru otu tercih edilir. Yonca kuru otu ise yüksek protein düzeyi nedeniyle fazla tavsiye edilmez. Kuru otta mineral madde miktarı hakkında önceden kesin karar verilemez. Bazı bölgelerde Ca, Mg, Na veya karoten miktarı tablo değerinden düşük bulunmaktadır. Ayrıca besin madde bileşimi yanında kuru otta hijyen kalitesi de önemlidir. Bütün kirlilik çeşitleri yanında küflerle ve lipopolisakkaritlerle kirlilikte önemli miktarda bulunur. Mantar sporları ve lipopolisakkaritler yem tozlarında yoğunlaşır ve solunumla alınır. Şayet yarış atları solunum problemine sahip ise kaba yemin kalitesi daha da dikkat çekici olur.

Yulaf bütün at beslenen yerlerde temel yemdir. Çeşitli tahıl çeşitleri yüksek ham selüloz ve uygun yağ miktarına sahiptir. Düşük mineral madde ve vitamin miktarı  (vit E hariç) olumsuz yönlerdir. Ayrıca tahıl tanelerinde özellikle yulafta yetersiz hijyen görülür. Bu durum her şeyden önce hasat sonrası yetersiz kurutma ve tanenin formunu korumaması (parçalanma gibi) mikroorganizma üremesine yol açar. Bu nedenle sık olarak hijyenik şikayetler olması şaşırtıcı değildir. Küf mantarları ve lipopolisakkaritler yanında yüksek miktarda maya miktarı da görülür, midede gaz oluşumu ve ağır koliklere yol açar. Gaz birikmiş bağırsaklar solunum odasının daralmasına ve akciğerlerin nefes alıp vermesini sınırlandırır.

http://veterinary.ankara.edu.tr/~yildiz/genelbilgiler2.htm

Facebookta paylaş
Twitter'da paylaş
Google+'da paylaş!
Pinterest'te paylaş!