TAVUKLARDA BESİN MADDE İHTİYAÇLARI

Prof. Dr. Gültekin YILDIZ

AÜ Veteriner Fakültesi Hayvan Besleme ve Beslenme Hastalıkları A.Dalı

Hayvanlar tarafından tüketildiğinde sindirilerek organizmaya emilen ve organizmada kullanılacak ürünlere dönüşebilen maddelere "yem maddesi" denir.

Hayvan vücudunda kullanılabilecek bir işleve sahip maddelere de "besin maddesi" denir. Tavuklar tarafında yaygın olarak kullanılan mısır, buğday bir yem maddesi iken, yağ, karbonhidrat, protein gibi maddeler ise besin maddesi olmaktadır. SU: Hayvan ve bitki yapısında önemli ölçüde yer alır. Yeni doğan hayvanların %75-80'i sudan ibarettir. İleriki yaşlarda azalarak %50 seviyelerine doğru iner. Kümes hayvanı yemlerinde %10-15 su bulunur. Tavukların deri yüzeyinden önemli ölçüde bir terleme olmadığından vücuttan atılacak fazla ısı solunum yolu ile uzaklaşmaktadır. Su yem tüketimine etki eder. Tamamen kuru bir yem maddesinin tüketilmesi yavaş olup günlük yem tüketimini de azaltır. Hayvanların su ihtiyacı 3 yoldan karşılanır. Bunlar içilen su, yemlerdeki su ve metabolik sudur. İçilen su: İhtiyacın önemli kısmını karşılar. 10-15 °C de temiz olmalıdır. Su tüketimini, tüketilen kuru madde, çevre sıcaklığı, protein ve tuz tüketimi, suyun sıcaklığı, yumurta üretimi, yemin yapısı, tavuğun c.a. ve yaşı ile hareket etkiler. Normal koşullarda tüketilen yemin 3 katı su gereklidir.Yemlerdeki su ihtiyacın %5'ini, metabolik suda %10-15ini karşılayabilir. Yemlerdeki fazla rutubet mantarlaşma riskini beraberinde getirir.

KARBONHİDRATLAR

C,H ve O atomlarından oluşur. Moleküldeki C sayısı 5 olursa pentoz denir. Pentozların birleşmesinden ise pentozanlar oluşur. 6 Clu olanlara heksoz, heksozların birleşmesinde oluşanlara ise heksozan denilir. Glikoz heksoz iken nişasta heksozandır.

Karbonhidratlar şekerler, dekstrin, nişasta, glikojen, selüloz, lignin ve pentozanlar diye alt gruplara ayrılır.

ŞEKERLER: Suda erir, enerji kaynağıdır. Glikoz, fruktoz 6 C'lu, sakkaroz ve maltoz 12 C'lu, ksiloz ve arabinoz 5 C'lu şekerlerdir.

DEKSTRİN ve NİŞASTA: Tahıllardaki depo CHO'dır. Suda erimez, enerji kaynağıdır. (alfa glukozidik bağlı)

SELÜLOZ ve HEMİSELÜLOZ: Selüloz bitki hücre duvarı unsurudur, glukoz ünitelerinin glukozidik (beta) bağlanması ile oluşur. Kanatlılarda selülaz olmadığından değerlendiremezler.

Hemiselüloz, 5 ce 6 C'lu şekerler ile üronik asit birleşmesinde oluşur. Selüloz ile kompleksinden kanatlılar yararlanamaz. Tavuklarda tam bir büyüme elde edilebilmesi için bazı karbonhidratlardan sentezlenen glukuronik ve glukonik asitlere gereksinim vardır. Bu asitlerin sentezlenmesi için yemlerde arabinoz, ksiloz gibi 5 C'lu şekerlerin bulunması gereklidir.

LİGNİN: Kanatlılar değerlendiremez.

YAĞLAR

Gliserolün yağ asitleri ile yaptığı bileşikler olup eterde eriyebilenlere eter ekstraktı denir. 14 C'ludan az olanlara kısa zincirli, 20 C'ludan fazla olanlara uzun zincirli yağ asitleri denir. Yağ asitleri C atomları arasında çift bağ taşıyorsa doymamış, taşımıyorsa doymuş yağ asitleri denir. Doymamış yağ asitleri daha çok sıvı formda olup, kolay okside olur. Önlemek için antioksidan katılır. Doymamış yağ asitlerinden bazıları esansiyel olup (linoleik, arahidonik) yemlerle alınmak zorundadır.

Ancak yemlik olarak kullanılan yağlar daha çok, trigliserit, serbest yağ asitleri, fosfolipitler, sabunlaşmayan maddelerin karışımından oluşurlar. Sabunlaşmayan maddeler ise sterol, ADEK, karoten ve ksantofil gibi pigmentleri de içerirler.

Yağların beslenme açısından fonksiyonlar:

-Enerji verirler: Yağlar karbonhidratlara göre 2.25 kat fazla enerji verir. Kanatlı beslenmesinde metabolik enerji değeri kullanılır.

- Esansiyel yağ asitleri lerini içerir, ADEK emilim ve kandaki taşınmasını sağlar, hücre ve doku yapısına katılır, lezzet verir, tozlanmayı önler, makine ve ekipman aşınmasını önler, peletlemeyi kolaylaştırır.

Rasyonda doymamış yağ asitlerinin varlığı doymuş yağ asitlerinin de sindirim ve absorpsiyonunu artırmaktadır. Buna yağların sinerjik etkisi denir. Yağların sindirimi uzun sürdüğünden diğer besin maddelerinin sindiriminide artırır.

PROTEİNLER

Kjeldahl yöntemi ile elde edilen azot değeri 6.25 faktörü ile çarpılarak protein düzeyi bulunur. Gerçek protein yanında, amino asit peptit, azotlu bileşiklerde bulunduğundan ham protein denir. Proteinlerin hayvan vücudundaki fonksiyonları:

-Kas, kollogen dokular, deri, tüy, tırnak, pul ve gaga yapısına girer

-Kan proteinleri olan albumin, globulinlere katılır, ozmotik basıncı düzenler, hemeostatik dengeyi kurar

-Fibrinojen, tromboplastin ile kan pıhtılaşmasında yer alır

-hemoglobin ile hücrelere oksijen taşınır

-lipoproteinler yağda eriyen vitaminleri ve bazı metabolitleri taşırlar.

Bilinen 22 adet amino asit bitkiler tarafından sentezlenir. Hayvanlar ise 12 adetini sentezleyebilir. Geri kalan amino asitler bitkilerden yani yemlerle alınması gerekir ki bunlara esansiyel amino asitler denir.

Esansiyel amino asit Sınırlı esansiyel amino asit Sentezlenebilenler

arginin tirozin alanin

histidin sistin aspartik asit

lizin hidroksi lizin glutamik asit

lösin asparagin

isolösin glutamin

metiyonin hidroksiprolin

treonin glisin *

triptofan serin *

fenilalanin prolin

valin

* hızlı gelişen broylerler için esansiyeldir.

Kanatlı rasyonlarının hazırlanmasında çoğu zaman kullanılan yem maddeleri, bazı amino asitlerce noksan olmaktadır. Bu bakımdan genelde eksikliği görülen lizin, metiyonin, triptofan gibi amino asitlerine bu nedenle sınırlayıcı amino asitler denir.Çünkü bunların eksikliği vücutta yeterli düzeyde protein sentezinin aksamasına yol açar. Rasyona birinci derece sıırlı amino asit dururken ikinci derece sınırlayıcı amino asit takviyesi a.a dengesizliğini ve noksanlık arazlarının artmasına yol açar.

Rasyon proteinin kullanabilirliği ortalama %90 olup tüy unu veya kan ununda bu düşüktür. Aşırı ısıtma, maillard reaksiyonu kullanabilirliği düşürür.

Tritofan gibi bazı amino asit noksanlığı niyasin gibi bazı vit. sentezini olumsuz etkiler. Esansiyel Amino asitlerin dengeli olması biyolojik dengeyi sağlar. Soya metiyonin hariç dengeli iken tripsin inhibitörü içerir. Tavuk rasyonlarında yetersizliği en çok gözlenen amino asit metiyonin ve lizindir.

VİTAMİNLER

Vitaminlerde C vitamini hariç esansiyeldir. C vit. tavuk böbreğinde sentezlenebilir. Kanatlı hayvanlar vitamin eksikliğine karşı oldukça duyarlıdır. Vitaminler yağda (ADEK) ve suda eriyebilmelerine göre (B grubu: tiamin, riboflavin, piridioksin, niasin, pantotenik asit, kolin, folik asit, biotin, siyanokobalamin ve C vitamini) 2 ye ayrılır. Yağda eriyebilenler ürik asit ile atılmaz ve vücutta depolanırken, suda eriyebilenler depolanmaz ve ürik asit ile atıldığından günlük olarak alınmalıdır. İstisna B12 olup depolanabilir.

Tavukların vitamin ihtiyacı:Vitaminler kanatlılara günlük minimum ihtiyacın çok üzerinde verildiğinden yeme mg veya IU şeklinde ifade edilir.

VİTAMİN A: Epitel koruyucu, retinol. Kolay oksitlenir. Stabil yağ, jelatin veya mum ile kaplanır veya yemlere antioksidan katılır.

Noksanlığında; büyümede gerileme, zayıflık, tüylerde kırışıklık, gece körlüğü, yumurta üretimi ve kuluçka yeteneğinde azalma, direnç azalması, epitel dokunun yenilenmesinde aksama.

Kaynaklar: yeşil yapraklı bitkiler (kuru yonca), sarı mısır ve mısır gluten unu, balık yağı, sentetik usul.

1 IU vit A= 0.3 μg vit A= 0.6 μg B-karoten

VİTAMİN D: Ca ve P emilimi, kemik ve iskelet gelişimi, yumurta kabuğu kalsifikasyonu için gerekli.

Noksanlıkta; raşitizm, osteomalasi, yumurta kabuğu yumuşaması, kuluçka veriminde azalma.

Kaynaklar: balık yağı, yumurta sarısı, güneşte kurutulan otlar, sentetik yol.

VİTAMİN E: Tokoferoller doymamış yağ, vitamin A ve karoten oksidasyonunu önler. Döllülük, üreme, bağışıklık ve hormon üretiminde rol alır.

Noksanlığında: ensefalomalasi (deli civciv, felç, beyin lezyon ve nekrozu),eksudatif diatez (ödem,Se ilave et), kısırlık.

Kaynaklar: Dane yemler, yonca ve yeşil yapraklı bitkiler, sentetik.

1 IU vit E= 1 mg vit E.

Broyler rasyonlarına ilave edilecek fazla miktarda E vitamini c.a. artışını ve yemden yararlanmayı artırır. Broyler kesiminden 5 gün önce başlayarak rasyondaki E vitamini 150-200 mg/kg düzeye çıkarılarak et kalitesi ve dayanıklılığı iyileşmekte ve broyler etindeki yağlar oksidasyondan korunmuş olmaktadır.

VİTAMİN K: Güneş ışığında tahrip olur. Bağırrsakta bakteriler sentezler. Koksidiyoz, akciğer hastalığı, antibiyotik ve sulfo grubu ilaçlar vit K eksikliğine yol açar.

Noksanlık: Kanamalar

Kaynaklar: kuru yeşil yonca, ot, balık unu, et unu, dışkı ve maya.

B KOMPLEX VİTAMİNLER:

TİAMİN (B1): 9-12 günlük civcivlerde polinöritis (uyuşukluk,felç)

Kaynak;tahıl,maya

RİBOFLAVİN (B2): Diyare, büyümede gerileme,kıvrık parmak

felci,diz üzerinde yürüme (siyatik sinir şişip genişlemesi sonucu), kuluçka veriminde düşme

Kaynak; yeşil bitkiler, mantar, bakteri, karaciger, süt, yumurta, sentetik

NİASİN: kara dil, büyümede gerileme,yem tüketiminde azalma, tüy gelişim bozukluğu, dermatit, perozis benzeri yapı.

Kaynak:Karaciğer, yerfıstığı, ayçiçek küspesi

PANTOTENİK ASİT: Büyümede gerileme, kaba tüy, gözlerde yapışkan exudat, ağız çevresi yaraları, dermatit, kuluçka veriminde düşme

Kaynak:Karaciger, mantar, yumurta, yeşil bitkiler

PİRİDOKSİN: İştahsızlık, büyümede gerileme, koordinasyon bozukluğu, yumurta verimi ve kuluçka veriminde düşme

Kaynak:Kas, karaciğer, yeşil yapraklı bitkiler

BİYOTİN: Dermatit, göz kapaklarında şişme ve yapışma, perozis,

kuluçka veriminde düşme

Kaynak:Karaciğer, mantar, yerfıstığı, yeşil yapraklı bitkiler, melas

KOLİN: Parasempatik sinirlerin uyarılmasında (ovidukt kontraksiyonu, kursak boşaltılması), metiyonin sentezi için metil grubu vericisi, lesitin ve sfingomyelin yapısına katılma)

Kaynak:Karaciğer, balık unu, mantar, fermentasyon yan ürünleri, SFK.

FOLİK ASİT: Büyümede gerileme, zayıf tüylenme, anemi, alyuvar

anomalileri, embriyonal malformasyon ve ölüm.

Kaynak: Bira mayası

SİYANOKOBALAMİN (B12): Embriyonal kanamalar,civcivlerde ölüm,taşlıkta erezyon, karaciğer, kalp ve böbrekte yaralanmalar.

Kaynak: Bakterilerce sentezlenir, et, süt, yumurta, balık unu, böbrek ve karaciğer gibi hayvansal ürünler.

Tablo: Kanatlı yemlerinin minimum vitamin ihtiyacı (kg'da)

Vitamin	Civciv,0-8 hf.	Piliç,8-18 hf.	Yumurtacı	Damızlık
A (IU)	1500	1500	4000	4000
D (IU)	200	200	500	500
E (mg)	10	5	5	10
K (mg)	0.5	0.5	0.5	0.5
B1 (mg)	1.8	1.3	0.8	0.8
B2 (mg)	3.6	1.8	2.2	3.8
B6 (mg)	3	3	3	4.5
B12 (mg)	0.009	0.003	0.003	0.003
Pantotenik asit	10	10	2.2	10
Niasin	27	11	10	10
Folik asit	0.55	0.25	0.25	0.35
Biotin	0.15	0.10	0.10	0.15
Kolin	1300	500	500	500

MİNERALLER

Ca, P, Mg, Na, K, Cl, S makro, Fe, Cu, Mn, Zn, I, Co, Se, Mo, Cr iz elementtir.

İnorganik elementlerin fonksiyonları:

-iskelet ve yumurta kabuğunun yapısını oluşturur (Ca, Mg, P, Mn)

-Na, K, Cl, PO4, CO3 homeostasis ve asit baz dengesi, optimum pH ve osmotik basıncın sağlanmasında yer alır

-Diğer elementler ise ya enzim ve hormonların yapısına girerek ya da enzim aktivatörü olarak görev alırlar.

Aşırı Mg ıslak dışkıya neden olur. Dolomitteki aşırı Mg, Ca'un yararlanabilirliğini azaltır.

Çeşitli tipteki tavuk yemlerine eklenecek tuz miktarı % 0.25-0.35'i geçmemelidir. 700 ppm üzerindeki tuz oranı toksik etki yapar. Rasyondaki %8'lik tuz ise öldürücüdür.

Manganez Perozis önlenmesinde rol alır. Yemlerde Mn yetersiz olduğundan mangan oksit veya mangan sülfat rasyonlara katılır.

Perozisi önlemek için yeme 30-50 ppm, yumurta kabuğunu güçlendirmek için ise 50-70 ppm katılır.

Iyot yemlere potasyum iyodat olarak katılır ve kuluçka verimini artırır. Se fazlası toksit azlığı ise verim düşmesine yol açar. Optimal düzey 0.1 ppm dir. Se et dokusu ve yumurtaya geçtiğinden yeme katarken dikkatli olunmalıdır. Se'un vücuttan eliminasyonu için en az 1 aylık süre gerekir.

Ca/P oranı özellikle civciv ve piliçlerde büyük önem taşır. Genç yaştaki civciv ve piliçler Ca/P oranına duyarlı olup bu değerin 1.5-2 arasında olması gerekir. Ca/P oranının civciv ve piliç yemlerinde 2.5-3.5 düzeylerine ulaşması halinde bu genç hayvanlarda raşitizm görülebilir. Civcivler yemdeki fosforun %30'unu kullanabilirken, ergin tavuklar ise %75'ini kullanabilirler.

Çeşitli kanatlı yemlerinde Ca'un kullanılabilir P'a (Pk) oranı şöyledir.