Depolanmış ürün zararlısı böceklerin mücadelesinde feromonların kullanımı ümit var olarak görülmektedir. Depolanmış ürün zararlısı türlerin gıda maddelerindeki tolerans seviyeleri genellikle sıfırdır. Depolanmış ürün zararlısı böcekler için feromon tuzakları yöntemi bu zararlıları baskı altında tutma programlarının bir parçası olarak değerlendirildiği gibi yakalanması zor olan böcekleri ortaya çıkarıp bulma, sanitasyon (halk sağlığını koruma), kalite kontrol programları, böceklerin biyoloji ve davranışlarının izlenmesinde de kullanılmaktadır.
Attagenus unicolor (Brahm) (Siyah halı böceği)’un 1967 yılında feromonun tanımlanmasından sonra depolanmış ürünlerdeki böceklerin mücadelesinde ve popülâsyonlarının izlenmesinde feromonların kullanımı önemli bir metot haline gelmiştir. Önemli depolanmış ürün zararlısı türlerin neredeyse tamamının feromonları belirlenmiş ve buna bağlı olarak da depolanmış ürün zararlısı türler için yeni tuzak tipleri geliştirilmiştir. Depolanmış ürün zararlısı böceklerden 9 familyaya ait birçok türün feromonları tanımlanmıştır. Bunlardan bazıları ise şunlardır. Trogoderma spp.’inde trogodermal izomerleri, Attagenus spp.’inde megatomoic asit izomerleri, Rhizopertha dominica (F.) (Ekin kambur böceği)ve Prostephanus truncatus (G. H. Horn)(Bostrychidae)’da dominiculure, Sitophilus spp.’inde sitophilure, Lasioderma serricorne (F.) (Tatlı kurt)’de ise serricornin tanımlanmıştır. Bunlar, depolanmış ürün zararlısı böceklerin popülâsyonlarının izlenmesi ve kontrolü için mevcut en önemli feromonlardır.
Depolanmış ürünlerde zararlı böcekler, üreme stratejileri ve haberleşme durumlarına göre iki farklı grup altında toplanırlar. Bunlar;
Birinci gruptaki böceklerde erginler kısa ömürlüdür (bir aydan az) ve üremenin gerçekleşmesi için beslenme gereksizdir. Örneğin, güveler, dermestidler, bruchidler ve anobiidler bu gruba girer ve bunlar haberleşmede seks feromonlarını kullanırlar. Bu feromonlar da dişi bireyler tarafından salgılanır.
İkinci gruptaki böceklerde erginler uzun ömürlüdür (bir aydan fazla) ve üremeleri için beslenme zorunludur. Örneğin, Sitophilus spp., un ve tohum coleopterleri bu gruba girer ve bunlar uzun mesafelerde haberleşme için erkeklerin salgıladığı toplanma feromonlarını kullanırlar.
Böceklerin bir araya gelip çiftleşmelerinde erkek veya dişi bireyler tarafından salgılanan feromonların, bireyleri uyararak bir iletişim sağlandığı ve böylece çiftleşmenin vuku bulduğu bilinmektedir. Çoğu kez, bu feromonlar, dişi bireyler tarafından salgılanmakla birlikte, bazen erkekler veya her iki cinsiyetinde seks feromonu salgıladığı belirtilmektedir. Trogoderma spp.’nin hem erkek ve hem de dişilerinin her iki cinsiyet için birbirini çekici feromon salgıladığı, ancak, erkeğe oranla dişilerin on kat daha fazla aktif bileşik içerdiği saptanmıştır. Yine, Tenebrio molitor L. (Un kurdu)’de her iki cinsiyet de feromon salgılamaktadır. Ayrıca, feromonların, belirli konsantrasyonların üzerinde olmadıkça seks çekici olmadığı kaydedilmektedir.
Erkek feromonları iki farklı tiptir. Birincisi dişileri cezbeder, ikincisi ise dişi feromonuna diğer erkeklerin tepkilerini engeller. Erkek güvelerde feromon salgılanması türlere göre thorax, abdomen, kanat veya bacaklarda bulunan yapılardan olmaktadır. Kanatlarda bazen dağınık, bazen gruplar halinde bulunan koku pulları, kanat zarındaki bez hücreleriyle ilişki halindedir. Bu bezlerin ürettiği koku maddesi, bezin içindeki boşluğu diffizyonla geçerek, saçaklardaki ufak deliklerle dışarı çıkar ve yayılır. Bacak ve abdomende de bu tip pullar bulunmaktadır. Ephestia kuehniella (Zeller) (Değirmen güvesi)’nın erkeklerinin 8. abdomen segmentinin dorso-lateralinde androconia pullar bulunmaktadır. Ephestia elutella (Hübner) (Tütün güvesi)’da genital deliğin etrafında bu tip pulların bulunduğu tespit edilmiştir. Dermestidae türlerinin dişileri, seks feromonlarını, elytra, anten, palpler, pronotum, metasternum ve abdomen gibi kısımlardan salgıladıkları kaydedilmektedir. Tenebrio molitor L.’da feromon salgılama metathorax’ın sternum’undan ve ilk iki anteriör terganın yüzeyinden olduğu ve feromon salgılanmasının direkt olarak hormon ile kontrol edildiği saptanmıştır. Feromon algılanması ise antenlerle olmaktadır. Örneğin, seks feromonları böceklerin antenlerinin uç segmentlerindeki duyu hücreleri tarafından, toplanma feromonları ise hemen sonraki segmentlerden algılanmaktadır. Bir türün salgıladığı feromon, bazen diğer türler ve hatta cinsler üzerinde de tepki oluşturabilmektedir. Aynı habitatta yaşayan Pyralidae familyasından Plodia interpunctella (Hübner) (Kuru meyve güvesi), Cadra cautella (Walker) (İncir kurdu), C. figulilellaGreg (Kuru üzüm güvesi), Ephestia elutella (Hübner) (Tütün güvesi) ve E. kuehniella (Zeller) (Değirmen güvesi) türlerinde seks feromonlarının aynı yapıda olduğu saptanmıştır. Fakat dişiler tarafından salgılanan feromonun multiple yapıda olması sebebiyle, aynı habitatta görülen yakın türler arasındaki cinsi yaklaşmanın engellendiği ve böylece, seçici seks çekiciliğinin varlığı tespit edilmiştir. Trogoderma granarium Everts (Khapra böceği)’un erkeklerinin T. inclusum Le Conte ve T. glabrum (Herbst) dişilerinin salgıladığı feromonla cezbedildiği, fakat Anthrenus vorax Waterhome, Attagenus megatoma (F.) ve Dermestes maculatus (De Geer) (Dermestidae)’un feromonlarıyla cezbedilmediği saptanmıştır. Burada görüldüğü gibi bazı böceklerin salgıladığı feromonlar bazı yakın türleri etkilemekle birlikte bu bir kural haline gelmemekte ve bu durum böceklere göre değişmektedir. Fakat bir feromonun, zararlılarla mücadelede kullanılmasında daha geniş bir böcek grubunu etkilemesi istenilen bir özelliktir.
Ege Bölgesindeki incirlerde incir kurtlarının bulaşmalarının seks feromon tuzaklarıyla önlenmesi üzerine bir çalışma yapılmıştır. Bu çalışmada, 5 yem tuzağı formülasyonu ve 2 sentetik seks feromon tuzağı hem tarla ve hem de laboratuar şartlarında denemeye alınmış, sonuçta, feromon tuzaklarının çekicilik yönünden yem tuzaklarından daha etkili olduğu, fakat bulaşmaları önleme açısından etkili olamadığı tespit edilmiştir.
Plodia interpunctella (Hübner) (Kuru meyve güvesi)üzerinde yapılan bir çalışmada kapalı alanlarda, erginlerin çiftleşme sıklığının sentetik seks feromonuyla azaldığı ve popülâsyon yoğunluğunun bir metrekarede 0,1 çiftten az olduğunda zararlının kontrolünün sağlandığı saptanmıştır. Cadra cautella’da feromon sonucu çiftleşmiş dişi oranında 24 saatte % 51, 48 saatte % 71 oranında engellendiği saptanmıştır. Cadra cautella, Ephestia kuehniella, E. elutella ve Plodia interpunctella popülâsyonlarının Çekoslovakya’da bazı depolarda ve gıda fabrikalarında feromon tuzakları kullanılarak dağılımları, yoğunlukları ve mevsimsel hareketleri saptanmış ve kimyasal uygulama sayısının yarıya indirilebildiği belirtilmektedir.
Bugün, pratikte önerilen feromon uygulamaları genellikle Lepidoptera türleri içindir. Ancak, Coleoptera takımında yer alan çok sayıda önemli depolanmış ürün zararlısı türün de feromonlarının saptanması ve uygulamaya konması için çalışmalar yapılmaktadır. Cryptolestes ferrugineus (Stephens) (Küçük kırma biti)’un kapalı yerlerde feromon tuzaklarıyla popülâsyonlarını izlemek amacıyla kullanımlarında çok iyi sonuçlar alınmıştır. Attagenus unicolor (Brahm)’unerkeklerini tuzakla yakalamak için, sentetik seks feromonu olan megatomic asitin 0.25 mg dozu kullanılmış ve 22.5 saatte erkeklerin % 50’si yakalanmıştır. Yine, Trogoderma feromonundan 2.5 mg, Attagenus feromonundan 10 mg kullanılmasıyla erkeklerin % 70’i yakalanmıştır. Aynı böcekleri yakalamak için feromonlarla kısırlaştırıcıların birlikte kullanılmasında ise daha iyi sonuçlar alınmıştır. Trogoderma granarium’un, üst üste çuvalların yığıldığı bir hububat deposunda feromonunun Z izomeri 10 mg dozunda kullanılmış ve başarılı bir şekilde yakalanmıştır. Rhizopertha dominica (F.) (Ekin kambur böceği)’nın feromonu olan dominiculure 2 ve dominiculure 1, 1 : 2 oranında yapışkan tuzaklarda kullanılmış ve doz artışıyla cezbedilme oranının arttığı görülmüştür. Yapılan çalışmalarda, Prostephanus truncatus ve R. dominica’nın yakalanması için etkili feromonun dominiculure 2 olduğu kaydedilmektedir. Sitophilus oryzae (L.) (Pirinç biti), S. zeamais Motschulsky (Mısır biti) ve S. granarius (L.) (Buğday biti)’unerkekleri tarafından toplanma feromonu salgılandığı ve ilk iki tür için sitophilure adı verilen feromonun üretildiği ve bu feromonun, aynı zamanda, S. granarius’u da cezbettiği kaydedilmektedir. Ayrıca, bu feromon hem erkek, hem dişi bireyleri cezbetmektedir. Lasioderma serricorne (F.) (Tatlı kurt)’nin Japonya’da bir sigara fabrikasında yapışkan tuzakların yüzeyine serricornin, cezbedici bir besin ve methyl phenylacetate sürülerek, çıkış zamanlarını tespit etmede ve yakalanmalarında kullanılmış ve oldukça başarılı sonuçlar elde edilmiştir. Tribolium castaneum (Herbst) (Un biti) ve T. confusum Jaqcquelin du Val (Kırma biti)’unerkeklerinin salgıladığı toplanma feromonları, kısırlaştırıcılarla birlikte kullanılarak başarılı yakalama sağlanmıştır.
Günümüzde, Cadra cautella, Ephestia elutella, Plodia interpunctella, Phthorimaea operculella (Zeller) (Patates güvesi), Sitotraga cerealella Olivier (Arpa güvesi), Pyralis farinalis (L.) (İç fındık güvesi)ve Ephestia kuehniella gibi bazı depolanmış ürün zararlılarına karşı feromon tuzaklarının kullanımı önerilmektedir. Depolanmış ürünlerdeki güvelerin mücadelesinde seks feromonlarından faydalanılmıştır. Örneğin, Cadra cautella ve Plodia interpunctella için feromon kullanılmış ve erginlerin çıkış zamanları ile yoğunlukları belirlenmiş ayrıca, yapışkan tuzaklarla kitle halinde yakalanmışlardır.
Facebookta paylaş
Twitter'da paylaş
Google+'da paylaş!
Pinterest'te paylaş!