1. Giriş

2. Sebzelerin gelişimi

3. Sebzelerin besin değerleri

4. Türkiye'nin sebze üretimi ve dünya sebze üretimi ile karşılaştırılması

5. Sebzelerin sınıflandırılması

5.1. Sebzelerin Yetişme Mevsimlerine Göre Sınıflandırılması
5.2. Sebzelerin Kültürlerine (Yetiştirme Sistemlerine) Göre Sınıflandırılması
5.3. Sebzelerin Yenilen Kısımlarına Göre Sınıflandırılması
5.4. Sebzelerin Botanik Özelliklerine Göre Sınıflandırılması
5.4.1. Sebzelerin Familyalarına Göre Sınıflandırılması
5.4.2. Sebzelerin Çiçek ve Döllenme Biyolojilerine Göre Sınıflandırılması

6. Sebzelerin ekolojik istekleri
6.1. İklim:
6.1.1. Işık
6.1.2. Sıcaklık
6.1.3. Yağış
6.1.4. Nem
6.1.5. Rüzgar
6.2. Toprak
6.2.1. Kumlu topraklar
6.2.2. Kumlu-Tınlı Topraklar
6.2.3. Tınlı Topraklar
6.2.4. Milli- Tınlı Topraklar
6.2.5. Killi Topraklar
6.2.6. Turbiyer topraklar
6.2.7. Kireçli Topraklar
6.2.8. Yön ve Konum

7. Sebze bahçelerinin kurulmaları
7.1. Sebze Bahçesinin Yerinin Seçilmesi:
7.2. Ekolojik Faktörler

8. Yetiştiricilik bilgileri
8.1. Çapa
8.2. Sulama
8.3. Gübreleme ve Şerbet Verme
8.4. Sırık Verme ve Bağlama
8.5. Budama
8.6. Hastalık ve Zararlılarla Savaş

 

1. GİRİŞ

Sebzelerin insan beslenmesindeki öneminin anlaşılmasından sonra bütün dünyada sebzeler üzerindeki araştırmalar yoğunlaşmıştır. Özellikle bitki ıslahının sağladığı yararların tespitinden sonra sebzeler üzerinde yapılan çalışmaların daha da arttığını, buna bağlı olarak elde edilen başarıların baş döndürücü boyutlara ulaştığını görüyoruz.

Sağlıklı beslenmenin şartlarının açıklık kazanması sebzelerin insan beslenmesindeki yerini daha açık bir şekilde ortaya koyduktan sonra sebze tüketimine yönelim artmıştır. Buna bağlı olarak insan beslenmesinde uygulanan rejimlerde ibre sebze tüketimine doğru kaymıştır. Bu yönelim beraberinde sebzelere olan talebi getirmiş ve sebze üretiminin artışına neden olmuştur.

Sebzeler üzerindeki çalışmaların tarihçesine baktığımız zaman Avrupa ülkelerine göre ülkemizin bu konuda çok geç kaldığını görüyoruz. Türkiye'de tarımsal araştırmaların başlangıcından çok sonra 1950'li yıllarda sebzelerin de tarımsal araştırmalar içinde yer almasına resmen karar verilmiş ve bu konuda ilk çalışmalar Yeşilköy Zirai Araştırma Enstitüsünde başlatılmıştır.

Bu konulara ilgi duyan araştırıcıların yetiştirilmesi zaman almış olmasına rağmen o dönemde ve daha sonrasında sebze yetiştirme alanında önemli gelişmeler sağlandığı da bir gerçektir.

Sebze yetiştirme ve ıslahı konusunda ülkemizde ve dünyada meydana gelen gelişmelerin ana nedenlerinden biriside sebzelerin mevsime bağlı olarak üretilmesini ortadan kaldırmadaki başarılar oluşturmuştur. Özellikle ülkemizde iklim ve çevre faktörlerinin olağanüstü imkanlar sunması, ulaştırma imkanlarının hızla gelişmesi, sebze tüketiminin her mevsimde bütün bölgelerimizde artmasına neden olmuştur. Ayrıca sebzelerin üretim alanlarının artırılmasında düşük ve yüksek sıcaklıklara dayanıklı çeşitlerin geliştirilmesinde önemli rolü olmuştur.

Ülkemizde sebzeler üzerindeki çalışmalar başlangıçta çok iyi denecek şekilde gelişmiş, ancak son yıllarda bu konulara ayrılan kadroların azalması, deneyimli kadroların araştırma kurumlarından ayrılması nedeniyle maalesef gerilemiştir.

Tohum ithalinin belli koşullarla serbest bırakılması ve özel tohumculuk firmalarının kurularak gelişmeleri, yüksek kaliteli tohum kullanılmasında önemli rol oynamış, üretimde de verimin ve kalitenin yükselmesine etkili olmuştur. Aynı zamanda tohumculuk firmaları kanalıyla üretim

tekniklerinde de yeni gelişmeler sağlanmıştır. Kap-kaç tohumculuk yapan kuruluşlar ortadan kalktığında sebzeciliğimiz daha düzenli bir gelişme gösterebilecektir. Bu gelişme için çiftçi eğitiminin ve örgütlenmesinin de önemli faktörler arasında olduğunu görüyoruz.

Çiftçi eğitimi dendiği zaman elbetteki ilk akla gelen şey bunu sağlayacak olan Ziraat Mühendislerinin öğretim ve eğitimidir. Bunun için iyi bir öğretim ve eğitim programına, gerekli eğitim donanımına öncelikle de konuyla ilgili yayına gereksinim vardır. Bu kitap söz konusu bu gereksinimlerin bir bölümünü olsun karşılayabilmek amacıyla hazırlanmıştır.

2. SEBZELERİN GELİŞİMİ

Bugün kültürü yapılarak insanlar tarafından tüketilen sebzelerin tarihi, insanlık tarihinden daha eskidir. Kültür bitkilerinin evolusyonu Mendel Varyasyonları, Türler arası melezlemeler, introgression, Autoploidy ve Alloploidy yolları ile olmuştur. Gen mutasyonlan ile meydana gelen sebzelere örnek olarak lahana, karnabahar ve brokkoli, türler arası melezlemeler ile elde edilen sebzelere örnek olarak bugün kültürü yapılan çilekler, outotetraploidy yoluyla meydana gelenlere örnek olarak da Patates verilebilir.

İnsanların bitkilerden besin maddesi olarak yararlanmaya başlaması ile birlikte programsız ve düzensiz bir seleksiyon da başlamıştır. O devrin insanları en iri, en güzel, en gösterişli ve en çok hoşlarına giden bitkileri seçerek üretmeye başlamışlar ve böylece de kültür bitkilerinin dolayısıyla sebzelerin elde edilme çalışmalarına bilinçsiz olarak başlamışlardır. İnsanların bu faaliyetlerinden önceki dönemlerde ise tabii seleksiyon, mutasyon ve diğer yollarla bitkilerdeki değişimler devam etmiştir.

Tabip Prof. Camerarius yaptığı uygulamalı çalışmalar sonucunda bitkilerdeki eşeysel ilişkiyi ortaya çıkarmış ve 1694 yılında tozlanmaya mani olmak için erkek organların çıkarılması gerektiğini ortaya koymuştur. 1707-1787 yılları arasında yaşayan Linee ise Camerarius tarafından ortaya atılan fikirleri desteklemiştir. 1750-1816 yıllan arasında yaşayan Sprengel'in böceklerin bitkilerin tozlanma ve döllenmeleri üzerindeki rolleri ile ilgili çalışmalarından elde ettiği sonuçlar halen yürürlüktedir.

Mendel ise bezelyeler üzerinde yapmış olduğu kalıtımla ilgili çalışmalarını 1865 yılında yayınlamıştır.

Kültür bitkilerinin geliştirilmesi ile ilgili çalışmalar çok eski olmakla birlikte yem bitkileri ve sebzelerin geliştirilmesi ile ilgili çalışmalar daha geç başlamıştır. Vitaminlerin insan beslenmesindeki öneminin anlaşılmasından sonra sebzeler üzerinde yapılan çalışmalar yoğunlaşmıştır. Türkiye'de resmi araştırma kurumlarında sebzeler üzerinde de çalışılması kararı ancak 1950'li yıllarda alınabilmiştir.

3. SEBZELERİN BESİN DEĞERLERİ

Bugün dünya ülkelerinde hem kültüre alınmış hem de değişik otlar şeklinde değerlendirilen sebzeler, içerdikleri vitamin, karbonhidrat, yağ, protein ve mineral maddeler bakımından insan beslenmesinde önemli bir etkiye sahiptirler. Ayrıca karın doyurucu özellikleri nedeniyle bugün sebzeler önemli bir diyet yiyeceği olarak da kullanılmaktadır.

Kök, gövde, yaprak, çiçek ve çiçek tablası ile meyve ve tohumlan değerlendirilen önemli sebzelerin protein, karbonhidrat, yağ ve kalori değerleri çizelge l'de verilmiştir. Protein içeriği bakımından sarımsak, bezelye, enginar ve bakla zengin sebzelerin başında gelmektedir. Karbonhidrat içeriği açısından ise 100 gr yenilebilir taze sebzede 27 gr ile tatlı patates, 19.2 gr ile enginar, 14.7 gr ile pırasa, 12.5 gr ile bezelye ve 10.3 gr ile lahana ilk beş sırada yer almaktadır. Sebzeler yağ içeriği bakımından genelde düşük oranlar içerirler. Genel olarak 100 gr yenilebilir taze sebzede 0.1-1.0 gr yağ bulunur. Kalori değerleri açısından en düşük kalori değeri içeren sebzeler arasında taze bakla, hıyar, marul, maydanoz, enginar ve ravent bulunur. Buna karşılık tatlı patates, bezelye, pırasa, soğan, turp ve sarımsak en yüksek kalori değerlerine sahiptir.

Vitamin içerikleri açısından önemli birer sağlık kaynağı olarak tanımlanan sebzeler, çeşitli vitaminleri içermekle birlikte, bazı sebzeler önemli miktardaki vitamin içerikleri ile tanınırlar (Çizelge 2). Havuç, tatlı patates, ıspanak, pazı, maydanoz ve kavun A vitamini, bakla, bezelye, bamya, sarımsak ve tatlı mısır BI vitamini, ıspanak, brokkoli, pazı, bakla, bezelye, tatlı patates ve kuşkonmaz 82 vitamini, biber, brokkoli, maydanoz, cin lahanası ve brüksel lahanası C vitamini bakımından en zengin sebzelerdir. Ayrıca baş lahana, taze bezelye, ıspanak ve domatesin D vitamini, marul, tere ve patatesin E vitamini, ıspanak, lahana, karnabahar, havuç ve domates'in K vitamini açısından en zengin sebzeler olduğu bildirilmektedir.

İnsan vücudunun gelişiminde önemli görevler üstlenen Ca, P ve Fe gibi bazı mineraller bakımından da sebzeler oldukça zengindir. Ca içeriği bakımından pazı, ıspanak, ravent ve brokkoli, P içeriği bakımından sarımsak, pazı, tatlı mısır, bezelye ve bamya, Fe bakımından ise pazı, ıspanak, pırasa ve maydanoz en zengin mineral madde içeriklerine sahiptirler.

Sebzelerin insan beslenmesindeki önemi vitaminlerin keşfinden sonra daha iyi anlaşılmıştır. Daha önce sebzeler sadece içermiş oldukları karbonhidratlar, yağlar ve proteinlerle değerlendiriliyordu. Sadece bu bakımdan zengin olan bazı sebzeler insan beslenmesi için önemli görülüyor, diğer sebzelere ise gereken ilgi gösterilmiyordu. Sebzeler besleyici özellikleri yanında içerdikleri diğer maddelerle de vücut metabolizmasında büyük önemi olan roller oynarlar.

Bugünün modern insanının beslenmesinde sebzeler dengeli beslenmenin önemli unsurlarından birisini oluşturmaktadır. Beslenme konusunda gelişmiş bir uygulama yapılamayan ülkemizde, beslenme ile ilgili sorunların azlığını halkımızın düzenli ve bol miktarda sebze yeme alışkanlığı ile sağladığı da söylenebilir.

Çizelge 1. Bazı önemli sebzelerin besin maddesi içerikleri (100 gr. yenilebilir taze sebzede).

Sebzeler	Proteinler (g)	Karbonhidratlar (g)	Yağlar (g)	Kalori
Alabaş	2,5	6,6	0,1	35
Bakla	5,2	9,8	0,4	7,2
Bamya	2	2,7	0,1	25
Bezelye	5,36	12,5	0,5	85
Biber	1,5	5,4	1	38
Brokkoli	3,4	2	0,3	23
Brüksel Lahanası	3,9	2,7	0,5	26
Çin Lahanası	1,7	1,2	0,2	13
Domates	0,89	4	0,2	26
Enginar	5,3	19,2	0,4	16
Fasulye	1,89	3,9	0,2	25
Havuç	1,09	6,1	0,2	31
Hıyar	0,54	1,4	0,3	8
Ispanak	2,97	2	0,3	20
Kabak	1,4	3,9	0,2	22
Karnabahar	2,8	4,6	0,3	32
Karpuz	0,62	6,4	0,2	26
Kavun	0,7	7,5	0,2	30
Kereviz	1,4	8,8	0,3	25
Kırmızı Lahana	1,4	3,5	0,1	19
Kırmızı Pancar	1,3	6,8	0,1	34
Kuşkonmaz	2,59	2,4	0,1	19
Lahana	1,6	10,3	0,9	21
Marul	2,1	2,8	0,3	16
Maydanoz	2,2	1,3	0,3	16
Patlıcan	0,83	4,9	-	21
Pazı	2,5	2,8	0,4	26
Pırasa	1,3	14,7	0,5	70
Radika	1,8	8,5	0,2	19
Ravent	0,7	3	0,1	16
Sarımsak	6,4	2,9	0,5	39
Soğan	1,3	9,4	0,1	45
Şalgam	0,71	4	0,1	18
Tatlı Patates	2	27	0,2	116
Turp	1,9	8,4	0,1	43

Çizelge 2. Bazı önemli sebzelerin vitamin ve mineral madde içerikleri (100 gr. yenilebilir taze sebzede).

Sebzeler	A LU	Thiamin b1	Riboflavin B2	Ascorbic acidC	Niacin (mg)	Ca (mg)	P (mg)	Fe (mg)
Alabaş	20	0,06	0,04	66	0,3	41	51	0,5
Bakla	200	0,3	0,18	28	1,7
Bamya	660	0,2	0,06	44	1	81	63	0,8
Bezelye	597	0,259	0,149	14,2	2,021	27	117	1,54
Biber	338	0,053	0,035	111,4	0,363	4	15	0,88
Brokkoli	1409	0,082	0,207	111	0,755	114	48	1,15
Brüksel Lahanası	719	0,107	0,08	71	0,607	36	56	1,2
Çin Lahanası	3000	0,04	0,07	85	0,6	105	37	0,8
Domates	1133	0,06	0,05	17,6	0,6	7	23	0,48
Enginar	200	0,18	0,05	22	0,7	47
Fasulye	666	0,074	0,097	9,7	0,614	46	39	1,28
Havuç	24,554	0,034	0,056	2,3	0,506	31	30	0,62
Hıyar	45	0,03	0,02	4,7	0,3	14	17	0,28
Ispanak	8190	0,095	0,236	9,8	0,49	136	56	3,57
Kabak	140	0,07	0,04	18	0,6	19	38	0,5
Karnabahar	55	0,063	0,052	72	0,552	30	35	1

Facebookta paylaş
Twitter'da paylaş
Google+'da paylaş!
Pinterest'te paylaş!