Yapma ışık kaynakları (lambalar), iyi bir aydınlatmanın gereklerini yalnız başlarına yerine getiremediklerinden genellikle çıplak olarak kullanılmazlar, hatta kimileri kullanılamaz. Özellikle çevreye yüksek şiddette ışık yayımlayan çıplak lambalar, kamaşmaya neden oldukları gibi, ışığı gereksinme duyulan eylem alanına yönlendiremediğinden enerji kayıplarına da neden olmaktadırlar. Dış çevrelerde ise, çevre etkenlerine karşı korumasız kalacaklarından, çok kısa zamanda ömürleri bitebilmektedir. Ayrıca, estetik açıdan çok özel mekanlar dışında, çıplak lamba tercih edilmez. Bu nedenlerle, ışık kaynakları "Aydınlatma aygıtı" adı verilen bir araçla birlikte kullanılır(Küçükdoğu, 2002).  

Aydınlatma aygıtından beklenilen özellikler aşağıdaki gibi sıralanabilir:

• Aydınlatma aygıtı, çıplak lambanın yayımladığı ışığın uzaysal dağılımını değiştirerek, amaca uygun nitelik ve nicelikte aydınlık elde edilmesini sağlamalıdır. Lambadan yayımlanan ışığın belirli bir noktaya ya da alana yönlendirilmesi ve alan üzerinde düzgün dağılımının sağlanabilmesi için, çeşitli geometrik biçimlerde, simetrik, asimetrik dağılımlı aygıtların kullanılması kaçınılmazdır. Enerjinin etkin kullanımı açısından da aygıtların ışık dağılımını düzenleme işlevi özel bir önem taşımaktadır.
• Aydınlatma aygıtı kamaşmayı önlemelidir. Lambayı bakış doğrultusuna göre gözden gizleyerek ya da, lambanın bakış doğrultusundaki ışık şiddetini azaltarak veya görülen alanını arttırarak, parıltısı azaltılabilir. Böylelikle, kamaşmaya neden olan yüksek parıltılı kaynağın olumsuz etkisi giderilmiş olacaktır. Görsel konfor açısından aygıtların bu işlevi son derece önemlidir. Aygıt seçiminde mutlaka göz önünde bulundurulmalıdır.
• Aydınlatma aygıtı, lambayı ve yardımcı araçları dış etkilere karşı korumalıdır. Çeşitli nemli, tozlu ortamlarda ve özellikle dış aydınlatmada kullanılan aygıtların; lambaları, yardımcı araçları ve elektriksel bağlantıları dış etkilere karşı koruması gereklidir. Bu nedenle aygıtlar, bu gibi ortam koşullarına dayanıklı, paslanmayan, aşınmayan malzemelerden yapılmış, bakım ve temizlik için açılan kısımlarının geçirimsizliği sağlanmış olmalıdır.
• Aydınlatma aygıtları estetik değerlere sahip olmalıdır. Aydınlatma aygıtları, ışıklı olmaları nedeniyle, çevresindeki nesnelere göre öncelikle görünürler. Bundan ötürü, aygıtlar; biçim, form, malzeme, detay ve diğer özellikleri açısından, içinde yer alacağı çevrenin estetik değerlerine, mimari konseptine uyumlu olarak tasarlanmalı ya da seçilmelidir. Bir iç mekanda, o mekanın bir parçası, vazgeçilmez bir öğesi olan aydınlatma aygıtları, kent aydınlatmasında ilgi çekici birer kent mobilyası olarak içinde bulunduğu çevrenin kimliğini yansıtacaktır.

 

Aydınlatma aygıtları, yukarıda sıralanan özelliklerin yanı sıra, ilk yatırım, kullanım, bakım ve onarım giderleri açısından da değerlendirilerek tasarlanmalı ve seçilmelidir.

Lambadan yayımlanan ışık akısı, aygıt dışına çıkarken belirli bir oranda yansıyacak ya da, belirli oranlarda hem yansıyacak hem de geçecektir. Işık akısı, bu yansıma ve geçme sırasında belirli bir kayba uğrayacaktır. Aygıtın üretilmesinde ışığı yutan malzemeler kullanılmış ise, bu kayıp çok daha artacaktır. Bu nedenle, aydınlatma aygıtlarının üretiminde kesinlikle ışık yutan malzemelerden kaçınılması, ışık yansıtma ve geçirme çarpanları en büyük malzemelerin kullanılması, aygıtın ışıksal verimi açısından çok önemlidir. Kuşkusuz, aygıt üretiminde kullanılan ışık yansıtıcı ve geçirici malzemelerin, öngörülen performanslarını olabildiğince uzun zaman sürdürmesi de aygıtın verimindeki süreklilik ve enerji ve işletme giderleri açısından önemle göz önünde bulundurulmalıdır(Küçükdoğu, 2005)

1. Aydınlatma Aygıtlarının Sınıflandırılması

Aydınlatma aygıtları; uygulama alanlarına, fotometrik özelliklerine, monte edilme şekillerine, ışık kaynağına ve kullanılan malzemeye göre sınıflandırılır (Göl,2004; IESNA,2000).

Uygulama alanlarına göre aygıtları; ticari, konut ve endüstri alanlarında, acil ve kaçış yolunda ve dış aydınlatmada kullanılan aygıtlar olarak sınıflandırmak mümkündür. Her biri için aygıtlar; ışık kaynağına, monte edilme şekillerine ve kullanılan malzemeye göre sınıflandırılır ( IESNA,2000).

a. Ticari ve konut alanlarında kullanılan aygıtları; portatif aygıtlar, lokal aydınlatma sağlayan ve mobilyaya monte edilen aygıtlar, genel ya da mimari mekan aydınlatması sağlayan aygıtlar, tiyatrolarda, televizyon stüdyolarında ve sahne setlerinde kullanılan sahne aygıtları ve benzeri olarak sınıflandırmak mümkündür.

b. Endüstri alanlarında kullanılan aygıtları; yüksek verimli flüoresan tasarlanmış olan lineer flüoresan aygıtlar, bir veya birden fazla flüoresan lambadan oluşan şerit aygıtlar ve endüstri alanlarının genel aydınlatmasında lambaların kullanıldığı aygıtlar olarak sınıflandırmak mümkündür.

c. Acil ve kaçış yolunda kullanılan aygıtlar; acil durumlarda ortamdan güvenli bir şekilde çıkış amacıyla yeterli ışığın sağlanması için tasarlanmıştır. Bu aygıtlarda deşarj lambaları kullanılır. Kaçış yolu aydınlatma aygıtları, bina kullanıcısını çıkışa doğru yönlendirmeyi amaçlar. Bu aygıtlarda kompakt flüoresan lambalar ve LED'ler kullanılır. Acil ve kaçış yolu aydınlatma aygıtları genelde akülerden beslenir.

d. Dış aydınlatmada kullanılan aygıtları; spor alanları, cadde ve yol, yaya yolları, otopark ve garaj, güvenlik ve peyzaj aygıtları olarak sınıflandırmak mümkündür(IESNA,2000).

Diğer bir sınıflandırma ise aygıtın "ışık şiddeti" ya da "ışık akısı dağılımı"na göre yapılır. Aşağıdaki bölümlerde CIE, NEMA ve IESNA tarafından yapılan sınıflandırma1ar yer almaktadır: .

a. CIE, ışık üretiminin alt ve üst yarı uzaya yönlenme oranına bağlı olarak , iç aydınlatma için bir sınıflandırma sistemi oluşturmuştur. Her aydınlatma sistemi içinde; direkt (direct), yarı direkt (semidirect), genel yayınık (general diffuse), karma (direct-indirect), yarı endirekt (semiindirect) ve endirekt (indirect) olmak üzere altı farklı aydınlatma aygıtı tipi kullanılabilir.

b. NEMA (National Electrical Manufacturers Association) sınıflandırma sistemi, aygıt tarafından üretilen ışık akısı dağılımı esasına göre düzenlenmiştir. Öncelikle spor alanlarının aydınlatılması ve projektör aygıtları için kullanılır. Işık akısı dağılımı dar açılıdan geniş açılıya kadar yedi tip dağılımla tanımlanmıştır.

c. IESNA (Illuminating Engineering Society of North America) sınıflandırma sistemi, aygıt tarafından aydınlatılan alanın şekli esasına dayanır. Yol ve alan aydınlatma aygıtları için kullanılır (IESNA, 2000).

Aygıtlar; monte edilme şekillerine göre zemine, direğe, duvara, yolmak üzere sınıflandırılabilir (IESNA, 2000).

Spor alanlarının aydınlatılmasında kullanılan projektör aygıtları içinde metal halide lambalar kullanılır. Yansıtıcılar istenilen ışık şiddeti dağılımını sağlarken bu aygıtlarda dağıtıcılar kullanılmaz. İç ve dış örtücüler kamaşmayı önlemek, ışık kaçışını kontrol etmek ve gözlemcinin konforunu arttırmak için kullanılır. Spor alanları aydınlatma aygıtları NEMA sınıflandırma sistemine göre sınıflandırılır.

Cadde ve yol aydınlatma aygıtları düzgün yayılmış bir aydınlık oluşturmak için tasarlanmıştır. Bu aygıtlar genellikle direğin kolları üzerine ya da direk üstüne monte edilir. Deşarj lambalarının hepsi cadde ve yol aydınlatma aygıtları için kullanılmaktadır. Çeşitli tiplerde ışık şiddeti dağılımını üretmek için, yansıtıcılar ve dağıtıcılar kullanılır. Geniş ışık dağılımı sayesinde direkler arasında mesafe fazladır. Bu uygulamalarda yatay aydınlığın minimum ve düzgün yayılmış olması gerekmektedir.

Yaya yolları aydınlatma aygıtları genelde direkler üzerine monte edilirler. Kısa direk üzerine monte edilen aygıtların (bollard), optik bileşenleri genelde aygıtın üst kısmında yer alır. Bu tip aygıtlar boyları bakımından yaya yolları ve diğer yaya alanları aydınlatmasında uygundur. Buna ek olarak dış ortamdaki rampa ve merdiven aydınlatmasında kullanılan aygıtlar da yaya yolu aydınlatmasına katkıda bulunur.

Otopark ve garaj aydınlatma aygıtları genelde ekranlı ya da yarı ekranlıdır. Direklere monte edilebilen aygıtlar simetrik ve asimetrik ışık şiddeti dağılımına sahiptirler. Duvara monte edilen aygıtlar, küçük ölçekteki otoparkların aydınlatılmasında kullanılır. Bu aygıtlarda kamaşma ve ışık kirliliği oluşma olasılığı yüksektir. Ekranlı olan tipleri kullanıldığında kamaşma ve ışık kirliliği kontrol altına alınabilir.

Güvenlik aydınlatma aygıtları, bir alanda görsel olarak güvenliği sağlamak için tasarlanmış dış aydınlatma aygıtlarıdır. Bu aygıtlar sayesinde görsel ya da güvenlik kamerası denetimi için yeterli aydınlık düzeyi sağlanır. Vandalizm'e karşı korunması gereken bu aygıtlar erişebilirliği zor olan yerlere monte edilmelidir.

Peyzaj alanları aydınlatma aygıtları; binaları, bitkileri, su öğelerini ve yaya yollarını aydınlatmak için tasarlanmıştır. Zemine, direklere ya da su altına mont edilir. Su ve korozyon etkisine karşı korunmak için özel donanıma sahiptir(IESNA,2000).

Dış aydınlatmada kullanılan aydınlatma aygıtlarını genel olarak, boy yüksekliğine ve tasarım amaçlarına göre dört ana başlık altında toplamak mümkündür(Harris ve Dines, 1988). Dış aydınlatmada kullanılan aygıtların boy yüksekliklerine göre sahip oldukları özellikler şöyle sıralanabilmektedir:

a. Alçak seviyedeki peyzaj aydınlatma aygıtlarının yükseklikleri genellikle 1.8 metreden azdır. Bazı durumlarda aygıtın yüksekliği 3 metreye kadar çıkabilir. Bu aygıtlarla kullanılan lambalar; akkor telli, kompakt flüoresan, indüksiyon, yüksek basınçlı cıva buharlı, metal halide ya da yüksek basınçlı sodyum buharlı lambalar olabilir. Işık kaynakları, genelde göz seviyesinin altında yer aldığı için kamaşma kontrol altına alınabilir. Bakım gereksinimleri azdır. Vandalizm'e maruz kalma olasılığı yüksektir.

b. Orta yükseklikteki peyzaj aydınlatma aygıtlarının ortalama yüksekliği 3 metre ile 4.5 metre arasında değişir. Bu aygıtlarla kullanılan lambalar; akkor telli, kompakt flüoresan, indüksiyon, yüksek basınçlı civa buharlı, metal halide ya da yüksek basınçlı sodyum buharlı olabilir. Genellikle yaya kaldırımları çevresinde ya da içinde kullanılır. Vandalizm'e maruz kalabilir.

c. Otopark alanları ve taşıt yolu peyzaj aydınlatma aygıtlarının ortalamayüksekliği 6 metre ile 15 metre arasında değişir. Bu aygıtlarla kullanılan lambalar; yüksek basınçlı civa buharlı, metal halide ya da yüksek basınçlı sodyum buharlı olabilir. Cadde, otopark, rekreasyonel, ticari ve endüstriyel alanlarını aydınlatmada bu tür aygıtlar kullanılır.

d. Yüksek direkli peyzaj aydınlatma aygıtlarının ortalama yüksekliği 18 metre ile 30 metre arasında değişir. Bu aygıtlarla kullanılan lambalar; metal halide ya da yüksek basınçlı sodyum buharlı olabilir. Büyük otopark alanlarının karayolu kavşakları ve rekreasyonel alanların aydınlatılmasında bu tür aygıtlar kullanılır. Aygıt boylarının yüksek olmasından dolayı bakımı zordur.

2. Aydınlatma Aygıtları Standartları

"BS4533-Elektrik Aygıtlarının Sınıflandırılması" adlı standart (British Standard 4533-Specification for Electric Luminaires) tüm aydınlatma aygıtlarını kapsar. BS4533' de aydınlatma aygıtları elektrik çarpmasına karşı koruma özelliklerine (sınıf I, II, III), toza ve neme karşı koruma derecelerine (IP), aydınlatma aygıtının yüzeyini koruyan materyale göre birtakım gruplara ayrılır.

BS 4533'e göre aydınlatma aygıtlarının üzerinde yazılı olması gereken bilgiler, volt cinsinden voltajı maksimum ortam sıcaklığı, sınıfı, sınıf II ya da III'ün sembolü, IP numarası, model numarası kaç Watt olduğu, uygulanabileceği özel 1ambalar ile ilgili bilgi, ömürleri ve diğer aydınlatma aygıtlarından olması gereken minimum uzaklığı gösteren sembollerdir.

Sınıf I, II ya da III elektrik çarpmasına karşı koruma derecesini gösterir. Sınıf I; elektrik çarpmasına karşı korumada yalnızca temel yalıtım uygulanmasının yeterli görülmediği, ancak bu yalıtımın arızalanması durumunda aygıtın erişilebilir iletken bölümlerinin gerilim altında kalmalarını önleyecek biçimde sabit tesisatın topraklama iletkenine bağlayan ek güvenlik önleminin uygulandığı aygıtları belirtir. Sınıf II ; yalıtımın temel yalıtımla sağlanmadığı, ekstra yalıtım malzemeleri ile elektrik çarpmasına karşı koruması arttırılan aygıtları belirtir. Sınıf III; elektrik çarpmasına karşı korumanın çok düşük güvenlik gerilimi ile sağlandığı ve bunun dışında başka bir yüksek değerde gerilimin üretilmediği aygıtları belirtir.

TS 3033 EN 60529 "Elektrik Donanımlarında Koruma Dereceleri (IP Kodu)" adlı standart koruma derecelerinin sınıflandırılmasını kapsar. TS 3033, EN 60529: 1991 yılına ait Avrupa Standardından yararlanılarak oluşturulmuştur (Göl,2004).

Aydınlatma aygıtlarının toza ve neme karşı koruma dereceleri "Ingress Protection" (IP) sistemine göre sınıflandırılmıştır. "IPX1X2" değerleri; aydınlatma aygıtlarında, katı ve sıvı maddelerin yalıtımı için uluslararası sınıflandırmayı belirten bir kod sistemidir. Burada "Xl", aydınlatma aygıtının dışarıdan gelebilecek katı cisimlere karşı koruma sınıfını, "X2" ise aygıtın suya ve neme karşı koruma sınıfını gösterir. "4" değeri her iki sınıf içinde, birçok dış aydınlatma uygulamalarında kabul edilebilir minimum standartları gösterir. Birçok yüksek voltaj1ı duvar aygıtları ,  sütunlara monte edilen fener tipi aygıtlar ve kısa direk üstü (bollard) aygıtlar için IP44, özellikle alüminyum ya da bakırdan yapılmış bazı iğne uçlu ve yüzeye monte edilen spot aygıtlar için IP54 ya da IP55, alüminyum ya da pirinç dökümden yapılmış spot aygıtlar için IP55, duvara monte edilen aygıtlar için IP56, su altı ya da zemine monte edilen gömülü aygıtlar için IPX8 değeri sağlanmalıdır (Raine, 2001).

Kaynak: DEDEOĞLU,İ.,2006"Kentsel Yeşil Alanların Gece Kullanımında Aydınlatmanın Önemi ve Yöntemi :Gülhane Parkı Örneği" Bahceşehir Üniversitesi Fenbilimleri Enstitüsü Yüksek Lisans Tezi

Facebookta paylaş
Twitter'da paylaş
Google+'da paylaş!
Pinterest'te paylaş!